Giáo án Ngữ văn khối 11 - Vào phủ chúa Trịnh (trích thượng kinh kí sự) Lê Hữu Trác

Thiết kế giáo án (Tiết : )
Thời gian: (2 tiêt)
VÀO PHỦ CHÚA TRỊNH
(Trích THƯỢNG KINH KÍ SỰ)
LÊ HỮU TRÁC.
A. MỤC TIÊU
1.Kiến thức: Giúp học sinh: 
- Hiểu được đặc điểm của thể loại kí sự trong văn học Trung đại.
- Cảm nhận được giá trị hiện thực sâu sắc của tác phẩm và nhân cách thanh cao của Lê Hữu Trác.
2. Kĩ năng: Đọc hiểu thể kí trung đại theo đặc trưng thể loại.
3. Thái độ: Giáo dục học sinh lòng tự hào, trân trọng đối với một danh y tài giỏi của đất nước và ý thức sống trong môi trường trong lành.
B.TRỌNG TÂM
1.Kiến thức:
Cảm nhận được giá trị hiện thực sâu sắc của tác phẩm và vẻ đẹp tâm hồn, nhân cách của Lê Hữu Trác qua ngòi bút kí sự chân thực ,sắc sảo về cuộc sống nơi phủ chúa Trịnh.
2. Kĩ năng:
Đọc hiểu thể kí trung đại theo đặc trưng thể loại.
C. CHUẨN BỊ:
1. GV: Đọc, thiết kế giáo án
 Tranh Lê Hữu Trác.
2. HS: Đọc, soạn bài
D. TIẾN TRÌNH LÊN LỚP
1. Ổn định lớp: Kiểm tra sĩ số HS
2. Kiểm tra bài cũ: Kiểm tra việc chuẩn bị học tập của học sinh đầu năm học mới.
3. Bài mới
Giới thiệu : Qua Thượng Kinh kí sự, LHT đã ghi chép trung thực và sắc sảo hiện thực cuộc sống trong phủ chúa Trịnh. Để hiểu rõ tài năng, nhân cách của ông cũng như xã hội VN thế kỉ XVIII, chúng ta đi vào tìm hiểu đoạn trích.
HOẠT ĐỘNG CỦA GV VÀ HS
NỘI DUNG BÀI HỌC
I.Tìm hiểu những yếu tố ngoài văn bản
Dựa vào tiểu dẫn và phiếu học tập, GV yêu cầu HS giới thiệu những nét cơ bản về tác giả và tác phẩm Thượng kinh kí sự
GV giảng thêm về hoàn cảnh lịch sử nước ta giai đoạn nửa cuối thế kỉ XVII: Giai cấp phong kiến suy đốn, bế tắc. Phong trào khởi nghĩa nông dân bùng nổ khắp nơi. Lê Hữu Trác phân vân, trong ông vẫn còn cái gánh “hiếu trung” nặng nề của đạo Khổng nhưng cũng đầy hoài nghi, chán nản công danh. Cuối cùng, ông bỏ tát cả chức tước mà quay về. Ông “tìm nhàn” ở con đường làm thuốc, trở thành danh y nổi tiếng.
GV yêu cầu học sinh nhận xét:
+ Thể loại và đặc điểm thể loại
+ Xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác
+ Tóm tắt nội dung chính
GV nêu các yêu cầu đọc- hiểu kí theo đặc trưng thể loại:
+ Chú ý tìm và thống kê sự việc được ghi chép (phản ánh hiện thực gì, có ý nghĩa như thế nào
+ Phát hiện cách nhìn và thái độ của nhà văn trước sự việc đó (đồng tình hay phản bác, ca ngợi hay phê phán)
II.Tìm hiểu văn bản
Phân công học sinh đọc theo 4 đoạn:
- Mồng 1 tháng 2. Thưở nào
- Đi được vài trăm bước không có dịp
- Đang dở câu chuyện đưa tôi ra “ phòng chè” ngồi
- Một lát sau thường tình như thế
GV hướng dẫn HS từng bước trả lời các câu hỏi đọc- hiểu:
- Nhận xét khái quát về quang cảnh nơi phủ chúa
- Tác giả đã miêu tả cảnh quang nơi phủ chúa như thế nào?
- Nêu những chi tiết về quang cảnh nơi phủ chúa: cảnh bên ngoài và cảnh nội cung
+ Trong đoạn văn miêu tả cảnh xem mạch cho thế tử, theo em những chi tiết nào là đặc sắc nhất? Lí giải vì sao?
(GV gợi dẫn để HS tự do nêu cảm nhận của mình. Điều quan trọng là HS phải lí giải được vì sao chọn chi tiết ấy)
- Nhận xét chi tiết: thế tử - một đứa bé – ngồi chiễm chệ trên sập vàng cho thầy thuốc – một cụ già – quỳ dưới đất lạy bốn lạy, rồi cười và ban một lời khen: “ Ông này lạy khéo!” ?
Thái độ của tác giả bộc lộ như thế nào trước cảnh sống nơi phủ chúa?
Để HS trả lời được câu hỏi này, GV cần dẫn dắt:
+ Người kể sự việc ở đây là ai?
+ Danh tính người đó như thế nào?
+ Nhận xét của người đó khi chứng kiến cảnh xa hoa, lộng lẫy nơi phủ chúa?
+ Người đó có những băn khoăn gì về chuyện “đi”, “ở”?
+ Chứng kiến của người đó về con bệnh nơi phủ chúa?
- Phân tích những mâu thuẫn nội tâm của tác giả khi kê đơn chữa bệnh
- Từ những tâm trạng và suy nghĩ ấy, hãy đưa ra nhận xét về tài năng và nhân cách của người thầy thuốc Lê Hữu Trác
à HS thảo luận nhóm, cử đại diện phát biểu.
GV đặt vấn đề:
- Bút pháp kí sự của tác giả được thể hiện qua đoạn trích đặc sắc như thế nào? Có người cho rằng đây chỉ là một cuốn sổ tay cá nhân ghi chép các tư liệu về chuyến lên kinh chữa bệnh cho cha con thế tử của danh y Lê Hữu Trác. Ý kiến em thế nào? (HS thảo luận nhóm để đưa ra những nhận xét)
- HS đưa ra những đánh giá khái quát về giá trị hiện thực, giá trị nghệ thuật bài kí.
I.TÌM HIỂU CHUNG:
 1.Tác giả
 Lê Hữu Trác hiệu là Hải Thượng Lãn Ông, người làng Xiêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương (nay thuộc tỉnh Hưng Yên)
Ông là một danh y, không chỉ chữa bệnh mà còn soạn sách và mở trường dạy nghề thuốc bắc để truyền bà y học. Ông còn là một nhà văn, nhà thơ với những đóng góp đáng ghi nhận cho văn học nước nhà.
2.Tác phẩm: “Thượng kinh kí sự”
 a. Thể loại:
 “Thượng kinh kí sự” (Kí sự lên kinh) là tập kí truyện viết bằng chữ Hán- một thể loại ghi chép câu chuyện và những sự việc có thật, tương đối hoàn chỉnh. Đây là thể loại văn học mới xuất hiện ở thế kỉ XVIII. Thượng kinh kí sự đánh dấu sự phát triển của thể ký Việt Nam thời trung đại
 b. Xuất xứ- hoàn cảnh sáng tác:
Thượng kinh ký sự được viết năm 1782 và khắc in năm 1885, được xếp ở cuối bộ Hải Thượng Lãn Ông tâm lĩnh như một quyển phụ lục
 c. Nội dung chính:
“Thượng kinh ký sự” tả quang cảnh ở kinh đô, cuộc sống xa hoa trong phủ chúa Trịnh và quyền uy, thế lực của nhà chúa – những điều Lê Hữu Trác mắt thấy tai nghe trong chuyến đi từ Hương Sơn ra Thăng Long chữa bệnh cho thế tử Trịnh Cán và chúa Trịnh Sâm – qua đó thấy được thái độ coi thường danh lợi của tác giả. Tác phẩm kết thúc với việc Lê Hữu Trác được về lại quê nhà, trở về với cuộc sống tự do trong tâm trạng hân hoan, tiếp tục cống hiến đời mình cho y thuật
II. ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN:
 1.Cảnh sinh hoạt nơi phủ chúa
Quang cảnh và những sinh hoạt nơi phủ chúa được ghi lại khá tỉ mỉ, trung thực qua con mắt của một người thầy thuốc miền quê lần đầu tiên bước chân vào thế giới mới lạ này (tác giả tuy là “con quan, sinh trưởng ở chốn phồn hoa”, từng biết nhiều nơi trong cấm thành, nhưng việc trong phủ chúa thì “chỉ mới nghe nói”
 a.Quang cảnh nơi phủ chúa:
+ Cảnh bên ngoài:
- Khi vào phủ phải qua nhiều lần cửa, với những dãy hành lang quanh co nối nhau liên tiếp rồi mới đến cái điếm “hậu mã quân túc trực”, những tòa nhà lớn lộng lẫy, phòng chè, ở đâu cũng có các quan lại và người bảo vệ, phục dịch. 
- Bài thơ của tác giả minh chứng rõ thêm sự uy quyền và sang cả của phủ chúa:
Lính nghìn cửa vác đồng nghiêm nhặt
Cả trời Nam sang nhất là đây!
+ Cảnh nội cung:
- Trướng gấm, màn là, sập vàng, ghế rồng, đèn sáp lấp lánh, hương hoa ngào ngạt, cung nhận xúm xít, mặt phấn áo đò.
Quang cảnh nơi phủ chúa cực kì xa hoa, tráng lệ và không kém phần thâm nghiêm, nói lên quyền uy tột bậc của nhà chúa
b.Cung cách sinh hoạt nơi phủ chúa
- Trong khuôn viên phủ chúa, “người giữ cửa truyền báo rộn ràng, người có việc quan qua lại như mắc cửi” -> chúa giữ vị trí trọng yếu và có quyền uy tối thượng trong triều đình.
- Những lời lẽ nhắc đến Chúa Trịnh và thế tử đều phải hết sức cung kính, lễ độ: Thánh thượng đang ngự ở đấy, chưa thể yết kiến, hầu mạch Đông cung thế tử (xem mạch cho thế tử), hầu trà (cho thế tử uống thuốc), phòng chè (nơi thế tử uống thuốc)
- Chúa Trịnh luôn luôn có “phi tần chầu chực” xung quanh. Tác giả không được thấy mặt chúa mà chỉ làm theo lệnh chúa do quan Chánh đường truyền đạt lại, xem bệnh xong cũng không được phép trao đổi với chúa mà chỉ được viết tờ khải để quan Chánh đường dâng lên chúa. Nội cung trang nghiêm đến nỗi tác giả phải “nín thở đứng chờ ở xa”, “khúm núm đến trước sập xem mạch”.
- Thế tử bị bệnh có đến bảy, tám thầy thuốc phục dịch và lúc nào cũng có “mấy người đứng hầu hai bên”. Thế tử chỉ là một đứa bé năm, sáu tuổi nhưng khi vào xem bệnh, tác giả - một cụ già – phải quỳ lạt bốn lạy, xem mạch xong lại lạy bốn lạy trước khi ra. Muốn xem thân hình của thế tử phải có một viên quan nội thần đến xin phép được cởi áo cho thế tử.
- Sự tinh tế, sắc sảo của tác giả đọng lại ở những chi tiết tuy nhỏ nhưng rất gây ấn tượng như việc thế tử - một đức bé – ngồi chiễm chệ trên sập vàng cho thầy thuốc – một cụ già –quỳ dưới đất lạy bốn lạy, rồi cười và ban một lời khen: “Ông này lạy khéo!”. Hoặc khi đi vào nơi ở của thế tử để xem mạch “Đột nhiên, thấy ông ta mở một chỗ trong màn gầm rồi bước vào. Ở trong tối om, không thấy có cửa ngõ gì cả. Đi qua độ năm sáu làn trướng gấm như vậy”
- Tác giả chú ý đến chi tiết bên trong cái màn là nơi “Thánh thượng đang ngự”. “Có mấy người cung nhân đang đứng xúm xít. Đèn sáp chiếu sáng, làm nổi màu mặt phấn và màu áo đỏ. Xung quanh lấp lánh, hương hoa ngào ngạt”.
Việc ăn chơi hưởng lạc của nhà chúa tự nó phơi bày ra trước mắt người đọc không cần thêm một lời bình luận nào.
2.Thái độ, tâm trạng của tác giả
 a.Trước những cảnh được chứng kiến trong phủ chúa, Lê Hữu Trác không bộc lộ trực tiếp thái độ, nhưng qua ngòi bút ghi chép hiện thực sắc sảo và những cảm xúc được ghi lại, có thể thấy được phần nào thái độ của người viết
- Đứng trước cảnh phủ chúa xa hoa lộng lẫy đã nhận xét: “Bước chân đến đây mới hay cảnh giàu sang của vua chúa thực khác hẳn đời thường”,và vịnh một bài thơ tả hết cái sang trọng, vương giả trong phủ chúa (với gác vẽ, rèm châu, hiên ngọc, vường ngự có hoa thơm, chim biết nói, nghìn tầng cửa lính gác nghiêm nhặt ) trong đó có lời khái quát: “ Cả trời Nam sang nhất lá đây!”.
+ Khi được mời ăn cơm sáng, tác giả nhận xét: “Mâm vàng, chén bạc, đồ ăn toàn là của ngon vật lạ, tôi bấy giờ mới biết cái phong vị của nhà đại gia”.
+ Đường vào nội cung thế tử được nhận xét là : “Ở trong tối om không thấy cửa ngõ gì cả.” Cảnh nội cung cũng được miêu tả chi tiết như củng cố thêm cho những nhận xét của tác giả khi vừa vào đến phủ.
+ Nói về bệnh trạng của thế tử, tác giả nhận xét: “ Vì thế tử ở trong chốn màn che trướng phủ, ăn quá no, mặc quá ấm nên tạng phủ yếu đi”
-> Qua những chi tiết trên, có thể thấy mặc dù khen cái đẹp, cái sang nơi phủ chúa, nhưng tác giả tỏ ra dửng dưng trước những quyến rũ vật chất này và không đồng tình với cuộc sống quá no đủ, tiện nghi nhưng thiếu khí trời, tự do.
b. Tâm trạng và cảm nghĩ của Lê Hữu Trác khi chữa bệnh cho thế tử diễn biến phức tạp. Ông hiểu rõ căn bệnh và có cách chữa đúng bệnh, nhưng lại sợ chữa có bệnh hiệu quả ngay sẽ được chúa tin dùng, bị công danh trói buộc. Để tránh được điều này cần chữa bệnh cầm chừng, cho thuốc vô thưởng vô phạt.. Nhưng làm thế thì lãi trái y đức, trái lương tâm. Hai suy nghĩ này giằng co, xung đột nhau. Cuối cùng, lương tâm của thầy thuốc đã thắng. Tác giả đã gạc bỏ sở thích của riêng mình để làm tròn trách nhiệm, tác giả thẳng thắn đưa ra và bảo vệ ý kiến của mình, mặc dù ý kiến đó trái với ý kiến của đa số thầy thuốc khác làm cho quan Chánh đường ngần ngại: “ tỏ ý kiến nói đi nói lại mấy lần”. Những chi tiết về việc chữa bệnh của Lê Hữu Trác đã cho thầy:
+ Tác giả là một thầy thuốc giỏi, có kiến thức sâu rộng và già dặn kinh nghiệm, có lương tâm và đức độ
+ Lê Hữu Trác còn là một con người khinh thường lợi danh, yêu thích tự do và nếp sống thanh đạm, giản dị nơi quê nhà. Mặc dù tận mắt chứng kiến sự quyến rũ của vật chất giàu sang và việc được hưởng thụ giàu snag đang nằm trong tầm tay, nhưng tác giả vẫn không mảy may rung động.
Có thể nói, tính chân thực của Thượng kinh kí sự, đặc biệt là đoạn trích Vào Phủ chúa Trịnh đã khiến cho tác phẩm có một giá trị hiện thực sâu sắc
3.Nét đặc sắc trong bút pháp kí sự của tác giả
*Tả cảnh sinh động, có những chi tiết đặc sắc làm nổi bật cái thần của cảnh vật:
 - Quang cảnh nơi phủ chúa -> Cho thấy sự quan sát tỉ mỉ, ghi chép trung thực, tả cảnh sinh động.
 - Cung cách sinh hoạt nơi phủ chúa -> lối kể diễn tiến sự việc khéo léo lôi cuốn sự chú ý của người đọc, không bỏ sót những chi tiết nhỏ tạo nên cái thần của cảnh và việc
*Sự đan xen với thơ ca làm cho tác phẩm kí đậm chất trữ tình
Tác phẩm có giá trị văn học
TỔNG KẾT:
Đoạn trích vào phủ chúa Trịnh mang giá trị hiện thực sâu sắc. Bằng tài quan sát tinh tế và ngòi bút ghi chép chi tiết, chân thực, sắc sảo, tác giả đã vẽ lại một bức tranh sinh động về cuộc sống xa hoa, quyền quý của chúa Trịnh, đồng thời cũng bộc lộ thái độ coi thường lợi danh.
.4. Củng cố: 
 +Gía trị hiện thực của tác phẩm là gì?
 + Em có suy nghĩ gì về con người Lê Hữu Trác?
5. Hướng dẫn HS tự học:
Câu hỏi tự luận ( Phần hướng dẫn học bài, tr.9.SGK)
Câu hỏi trắc nghiệm.
Trả lời các câu hỏi sau bằng cách khoanh tròn chữ cái đứng đầu phương án trả lời đúng.
Những đóng góp của Lê Hữu Trác cho nước nhà thể hiện trong các việc làm cụ thể nào?
Chữa bệnh, viết văn, vẽ tranh
Soạn sách, mở trường, truyền bá y học
Soạn sách, chữa bệnh, ngao du
Viết văn, làm quan, chữa bệnh
Giá trị hiện thực của tác phẩm Thượng kinh kí sự thể hiện ở những nội dung chủ yếu nào?
Tả quang cảnh ở kinh đô, cuộc sống trong phủ chúa Trịnh
Tả tỉ mỉ quyền uy và thế lực trong phủ chúa Trịnh
Bộc lộ thái độ khinh thường danh lợi của tác giả
Tả cuộc sống xa hoa, uy quyền trong phủ chúa Trịnh và thái độ khinh thường danh lợi của tác giả
Thái độ chủ yếu của Lê Hữu Trác thể hiện trong đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh là gì?
Lên án, tố cáo chúa Trịnh lộng quyền
Tỏ sự bất mãn trước cuộc sống xa hoa và lộng quyền của chúa Trịnh
Coi thường danh lợi, có lương tâm và trách nhiệm với nghề nghiệp
Yêu thích cuộc sống tự do, không bị trói buộc
Bút pháp kí sự của tác giả được thể hiện qua đoạn trích đặc sắc như thế nào?
Kể chuyện cụ thể, ghi chép đầy đủ
Quan sát tỉ mỉ, ghi chép trung thực
Quan sát tỉ mỉ, nghệ thuật dựng cảnh điêu luyện
Miêu tả chân thực về cảnh và diễn biến nội tâm sâu sắc
ĐÁP ÁN:
Câu
1
2
3
4
Đáp án
B
D
C
B
 - Chuẩn bị: Tự tình của Hồ Xuân Hương.
Đọc SGK và trả lời câu hỏi phần HDHB
E. RÚT KINH NGHIỆM: