Giáo án môn Vật lý khối 11 - Chương VII: Mắt – Các dụng cụ quang học

CHƯƠNG VII: MẮT – CÁC DỤNG CỤ QUANG HỌC
VẤN ĐỀ 1: LĂNG KÍNH
A. TÓM TẮT LÝ THUYẾT.
1. Đường đi của tia sáng qua lăng kính:
A
I	
S
K
n
J
- Tia sáng ló JR qua lăng kính bị lệch về phía đáy của lăng kính so với phương của tia 
sáng tới.
2. Công thức của lăng kính:
- Tại I: sini = n.sinr.
- Tại J: sini’ = n.sinr’.
- Góc chiết quang của lăng kính: A = r + r’.
- Góc lệch của tia sáng qua lăng kính: D = i + i’ – A.
* Trường hợp nếu các góc là nhỏ ta có các công thức gần đúng:
	i = n.r
	i’ = n.r’.
	A = r + r’.
	D = (n – 1).A
3. Góc lệch cực tiểu:
Khi tia sáng qua lăng kính có góc lệch cực tiểu thì đường đi của tia sáng đối xứng qua mặt phân giác của góc chiết quang của lăng kính. Ta có:
	i = i’ = im(góc tới ứng với độ lệch cực tiểu)
	r = r’ = A/2.
	Dm = 2.im – A. hay im = (Dm + A)/2.
	sin(Dm + A)/2 = n.sinA/2.
4. Điều kiện để có tia ló ra cạnh bên:
- Đối với góc chiết quang A: A ≤ 2.igh.
- Đối với góc tới i: i ³ i0 với sini0 = n.sin(A – igh). 
5. Ứng dụng:
- Lăng kính phản xạ toàn phần có tác dụng như gương phẳng nên dùng làm kính tiềm vọng ở các tầu ngầm.
- Trong ống nhòm, người ta dùng 2 lăng kính phản xạ toàn phần để làm đổi chiều ảnh.
B. CÁC DẠNG BÀI TẬP.
Dạng 1: Tính các đại lượng liên quan đến lăng kính
- Công thức góc lệch của tia sáng qua lăng kính: D = i + i’ – A.
- Trường hợp góc nhỏ: D = (n – 1).A. Lúc đó ta tính A theo đơn vị rad.
- Góc lệch cực tiểu: Khi có góc lệch cực tiểu (hay các tia sáng đối xứng qua mặt phân giác của góc A) thì:
r = r’ = A/2.
i = i’ = (Dm + A)/2.
- Nếu đo được góc lệch cực tiểu Dm và biết được A thì có thể tính được chiết suất của chất làm lăng kính.
Bài 1: Lăng kính có góc chiết quang A = 300, chiết suất n = 1,6. Chiếu vào mặt bên của lăng kính một tia sáng có góc tới i = 400. Tính góc lệch của tia sáng qua lăng kính.
ĐS: D = 2307’.
Bài 2: Một lăng kính có góc chiết quang A. Chiếu tia sáng SI đến vuông góc với mặt bên của lăng kính. Biết góc lệch của tia ló và tia tới là D = 150. Cho chiết suất của lăng kính là n = 4/3. Tính góc chiết quang A?
ĐS: A = 3509’.
Bài 3: Một lăng kính có tiết diện thẳng là tam giác đều ABC. Một tia sáng đến mặt AB trong tiết diện ABC với góc tới 300 thì tia ló ra khỏi không khí rà sát mặt AC của lăng kính. Tính chiết suất của chất làm lăng kính.
ĐS: n = 1,527.
Bài 4: Lăng kính có góc chiết quang A = 600, chiết suất n = 1,41 » đặt trong không khí. Chiếu tia sáng SI tới mặt bên với góc tới i = 450.
	a) Tính góc lệch của tia sáng qua lăng kính.
	b) Nếu ta tăng hoặc giảm góc tới 100 thì góc lệch tăng hay giảm.
ĐS: a) D = 300, b) D tăng.
Bài 5: Một lăng kính thủy tinh có góc chiết quang A, chiết suất n = 1,5. Chiếu tia sáng qua lăng kính để có góc lệch cực tiểu bằng góc chiết quang A. Tính góc B của lăng kính biết tiết diện thẳng là tam giác cân tại A.
ĐS: B = 48036’.
Bài 6: Chiếu một tia sáng SI đến vuông góc với màn E tại I. Trên đường đi của tia sáng, người ta đặt đỉnh I của một lăng kính thủy tinh có góc chiết quang A = 50, chiết suất n = 1,5 sao cho SI vuông góc với mặt phân giác của góc chiết quang I, tia sáng ló đến màn E tại điểm J. Tính IJ, biết rằng màn E đặt cách đỉnh I của lăng kính một khoảng 1m.
ĐS: IJ = 4,36cm
Dạng 2: Điều kiện để có tia ló
- Áp dụng tính góc giới hạn phản xạ toàn phần tại mặt bên của lăng kính:
sin(igh) = n2/n1
với n1 là chiết suất của lăng kính, n2 là chiết suất của môi trường đặt lăng kính
- Điều kiện để có tia ló:
+ Đối với góc chiết quang A: A ≤ 2.igh.
+ Đối với góc tới i: i ³ i0 với sini0 = n.sin(A – igh). 
- Chú ý: góc i0 có thể âm, dương hoặc bằng 0.
- Quy ước: i0 > 0 khi tia sáng ở dưới pháp tuyến tại điểm tới I.
	 i0 < 0 khi tia sáng ở trên pháp tuyến tại điểm tới I.
Bài 1: Một lăng kính có góc chiết quang A = 300, chiết suất n = 1,5. Chiếu một tia sáng tới mặt lăng kính dưới góc tới i. Tính i để tia sáng ló ra khỏi lăng kính.
ĐS: -18010’≤ i ≤ 900.
Bài 2: Lăng kính thủy tinh có góc chiết quang A, chiết suất n = = 1,41 ». Chiếu một tia sáng SI đến lăng kính tại I với góc tới i. Tính i để: 
	a) Tia sáng SI có góc lệch cực tiểu.
	b) Không có tia ló.
ĐS: a) i = 450. b) i ≤ 21028’.
Bài 3: Một lăng kính thủy tinh có chiết suất n = 1,5 tiết diện thẳng là tam giác vuông cân ABC, góc A = 900. Chiếu tia sáng đến mặt bên lăng kính tại I sao cho nó song song với đáy BC. Tia khúc xạ qua mặt bên đến đáy BC tại K. Vẽ đường đi của tia sáng bằng việc tính các góc i, r và tính góc lệch D?
VẤN ĐỀ 2: THẤU KÍNH
A. TÓM TẮT LÝ THUYẾT.
1. Thấu kính:
Thấu kính là một khối chất trong suốt giới hạn bởi hai mặt cầu hoặc một mặt phẳng và một mặt cầu.
Có 2 loại:
- Thấu kính rìa (mép) mỏng:
- Thấu kính rìa (mép) dày:
- Trong không khí, thấu kính mép mỏng là thấu kính hội tụ, thấu kính mép dày là thấu kính phân kỳ.
2. Đường đi của tia sáng qua thấu kính:
- Tia sáng qua quang tâm O thì không đổi phương.
- Tia sáng song song với trục chính cho tia ló (hoặc đường kéo dài) qua tiêu điểm ảnh chính.
- Tia sáng (hoặc đường kéo dài) qua tiêu điểm vật chính cho tia ló song song trục chính.
3. Tiêu cự. Mặt phẳng tiêu diện:
- Tiêu cự: | f | = OF.
Quy ước: Thấu kính hội tụ thì f > 0, thấu kính phân kỳ thì f < 0.
- Mặt phẳng tiêu diện:
+ Các tiêu điểm vật phụ ở trên mặt phẳng tiêu diện vật vuông góc với trục chính tại F.
+ Các tiêu điểm ảnh phụ ở trên mặt phẳng tiêu diện ảnh vuông góc với trục chính tại F’.
4. Độ tụ:
- Độ tụ của thấu kính: D = 1/f.
Đơn vị: trong hệ SI, đơn vị của độ tụ là điôp, tiêu cự f tính bằng mét.
- Công thức độ tụ tính theo bán kính hai mặt cầu:
D = 
Quy ước: mặt cầu lồi thì R > 0, mặt cầu lõm thì R < 0, mặt phẳng thì R = ¥.
5. Các công thức về thấu kính: vật thật, ảo
- Vật thật thì d > 0
- Vật ảo thì d < 0
- Ảnh thật thì d’ > 0
- Ảnh ảo thì d’ <0
- Quy ước:
 quy ước 
- Công thức thấu kính:
- Công thức về độ phóng đại ảnh của vật qua thấu kính:
trong đó: k > 0: thì ảnh và vật cùng chiều, trái tính chất thật, ảo.
 k < 0: thì ảnh và vật ngược chiều, cùng tính chất thật, ảo.
- Các công thức liên quan:
, , 
hoặc 
- Công thức khoảng cách vật và ảnh: L = |d + d’|.
trong đó: nếu vật thật qua thấu kính cho ảnh thật thì L > 0
 nếu vật ảo qua thấu kính cho ảnh ảo thì L < 0
 các trường hợp khác thì thường chia thành hai trường hợp.
- Tỉ lệ về diện tích của vật và ảnh:
- Nếu vật AB tại hai vị trí cho hai ảnh khác nhau A1B1 và A2B2 thì: (AB)2 = (A1B1)2.(A2B2)2
- Điều kiện để vật thật qua thấu kính cho ảnh thật là: L ³ 4.f
- Vật AB đặt cách màn một khoảng L, có hai vị trí của thấu kính cách nhau l sao cho AB qua thấu kính cho ảnh rõ nét trên màn thì tiêu cự thấu kính tính theo công thức:
- Nếu có các thấu kính ghép sát nhau thì công thức tính độ tụ tương đương là:
B. CÁC DẠNG BÀI TẬP.
Dạng 1. Tính tụ số và tiêu cự thấu kính dựa vào hình dạng và môi trường:
- Áp dụng công thức tính độ tụ hoặc tiêu cự:
D = 
Quy ước: mặt cầu lồi thì R > 0, mặt cầu lõm thì R < 0, mặt phẳng thì R ® ¥.
 n là chiết suất của chất làm thấu kính, nmt là chiết suất của môi trường đặt thấu kính.
Ví dụ 1: Thấu kính có chiết suất n = 1,5, hai mặt cầu có bán kính 20cm và 30cm. Tìm tiêu cự của thấu kính khi thấu kính đặt trong không khí và thấu kính đặt trong nước có chiết suất n = 4/3 trong 2 trường hợp:
a. Hai mặt cầu là hai mặt lồi.
b. Hai mặt cầu gồm mặt lồi – mặt lõm.
Ví dụ 2: Thấu kính thủy tinh có chiết suất n = 1,5, mặt phẳng và mặt lồi đặt trong không khí có độ tụ D = 2đp.
a. Tính bán kính mặt lồi.
b. Đặt thấu kính vào cacbon sunfua chiết suất n = 1,75. Tính độ tụ của thấu kính.
Ví dụ 3: Thấu kính thủy tinh đặt trong không khí, tiêu cự của thấu kính là f1. Đặt thấu kính trong chất lỏng
 n’ = 1,6, tiêu cự của thấu kính là f2 = -8.f1. Tính chiết suất của chất làm thấu kính.
Ví dụ 4: Một thấu kính thủy tinh chiết suất n = 1,5, một mặt lồi và một mặt lõm, bán kính mặt lõm gấp đôi bán kính mặt lồi. Biết rằng khi đặt thấu kính hứng ánh sáng mặt trời thì thấy một điểm sáng cách thấu kính 20cm. Hãy tính bán kính các mặt cầu của thấu kính.
Dạng 2: Xác định vị trí, tính chất, độ lớn của vật và ảnh.
- Biết vị trí của vật hoặc ảnh và số phóng đại:
 suy ra , 
và vận dụng công thức độ phóng đại: 
- Biết vị trí của vật hoặc ảnh và khoảng cách giữa vật và màn:
dùng hai công thức: 
và công thức về khoảng cách: L = |d + d’|.
- Chú ý:
+ Vật và ảnh cùng tính chất thì trái chiều và ngược lại.
+ Vật và ảnh không cùng tính chất thì cùng chiều và ngược lại.
+ Thấu kính hội tụ tạo ảnh ảo lớn hơn vật thật.
+ Thấu kính phân kỳ tạo ảnh ảo nhỏ hơn vật thật.
Ví dụ 1: Vật AB cao 2m đặt vuông góc với trục chính của thấu kính hội tụ cho ảnh A’B’ cao 4cm. Tiêu cự thấu kính là f = 20cm. Xác định vị trí của vật và ảnh.
Ví dụ 2: Vật AB cách thấu kính hội tụ 20cm, qua thấu kính cho ảnh cao bằng ¼ vật. Tìm tiêu cự của thấu kính hội tụ.
Ví dụ 3: Vật AB cách thấu kính phân kỳ 20cm, cho ảnh A’B’ cao bằng nửa vật. Tính tiêu cự của thấu kính phân kỳ.
Ví dụ 4: Vật sáng AB vuông góc với trục chính của thấu kính hội tụ cho ảnh A’B’ cách vật 20cm. Xác định vị trí vật và ảnh. Cho tiêu cự của thấu kính là f = 15cm.
Ví dụ 5: Điểm sáng S trên trục chính của thấu kính phân kỳ, cách thấu kính 40cm, qua thấu kính cho ảnh S’. Biết SS’ = 20cm. Tính tiêu cự của thấu kính phân kỳ.
Ví dụ 6: Một điểm sáng S cách màn l =1m. Một thấu kính hội tụ tiêu cự f = 21cm trong khoảng S và màn sao cho trục chính của thấu kính qua S và vuông góc với màn. Xác định vị trí của thấu kính để ảnh S’ của S hiện rõ trên màn.
Dạng 3: Dời vật hoặc thấu kính theo phương của trục chính
- Thấu kính cố định: vật và ảnh dời cùng chiều.
+ Trước khi dời vật: 
+ Dời vật một đoạn Dd thì ảnh dời một đoạn Dd’ thì: 
- Có thể giải bằng cách khác nếu bài toán cho độ phóng đại k1 và k2:
- Vật cố định, dời thấu kính: phải tính khoảng cách từ vật đến ảnh trước và sau khi dời thấu kính để biết chiều dời của ảnh.
Ví dụ 1: Thấu kính hội tụ tiêu cự f = 10cm. Điểm sáng S trên trục chính của thấu kính cho ảnh thật S’. Nếu dời S ra xa thấu kính thêm 5cm thì ảnh dời 10cm. Xác định vị trí vật, ảnh và độ phóng đại trước và sau khi dời vật.
Ví dụ 2: Vật sáng A trên trục chính và trước thấu kính phân kỳ, cách thấu kính 30cm cho ảnh ảo A’. Di chuyển vật vào gần thấu kính thêm 10cm thì ảnh di chuyển thêm 2cm. Tính tiêu cự của thấu kính phân kỳ.
Ví dụ 3: Vật AB đặt trước thấu kính cho ảnh rõ nét trên màn. Dời vật 2cm lại gần thấu kính thì phải dời màn đi 30cm thì mới thu được ảnh rõ nét. Ảnh này bằng 5/3 ảnh trước. Cho biết thấu kính gì và tính tiêu cự thấu kính.
Ví dụ 4: Vật thật qua thấu kính cho ảnh ảo bằng ½ vật. Dời vật 100cm theo trục chính, ảnh vẫn ảo và bằng 1/3 lần 	vật. Tính tiêu cự của thấu kính.
Dạng 4: Hệ hai thấu kính ghép đồng trục
- Nếu ta có các thấu kính ghép đồng trục sát nhau thì ta có độ tụ tương đương của hệ là:
Dn
hay tiêu cự tương đương của hệ: 
Khi đó ta xét bài toán tương đương như một thấu kính có độ tụ D hay có tiêu cự f.
- Nếu hệ thấu kính ghép đồng trục cách nhau một khoảng O1O2 = l 
+ Ta có sơ đồ tạo ảnh bởi hệ là:
+ Áp dụng công thức thấu kính lần lượt cho mỗi thấu kính ta có:
+ Khoảng cách giữa hai thấu kính: O1O2 = l và d2 = l – d1’
+ Nếu hai thấu kính ghép sát nhau thì: d1’ = - d2