Giáo án môn Ngữ văn 11 - Tự tình

Ngày soạn: / 8 /2009	 Ngày dạy: Lớp 11E: / 8 /2009
 Lớp 11G: / 8 /2009 
Tiết 5: Đọc văn
TỰ TÌNH
( Hồ Xuân Hương )
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC
 1. Kiến thức 
 - Cảm nhận được tâm trạng vừa buồn tủi, vừa phẫn uất, xót xa trước cảnh ngộ éo le, ngang trái của duyên phận Hồ Xuân Hương; từ đó thấy được cả bi kịch và bản lĩnh, khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc của Hồ Xuân Hương. 
 - Thấy được tài năng thơ Nôm với cách dùng từ ngữ, hình ảnh giản dị, giàu sức biểu cảm, độc đáo, táo bạo mà tinh tế của nữ sĩ Hồ Xuân Hương.
 2. Kỹ năng: Biết cách phân tích các sắc thái từ ngữ, có biện pháp nghệ thuật tu từ để diễn tả cảm xúc tâm trạng.
 3. GDTTTC: Trân trọng tình cảm của người phụ nữ.
II. CHUẨN BỊ CỦA GV VÀ HS
1. Giáo viên: + Đọc SGK + SGV + TKTK; Thiết kế bài dạy. 
	 + Chuẩn bị chân dung Hồ Xuân Hương và tập thơ Lưu hương kí
2.Học sinh: Đọc văn bản và chuẩn bị bài theo hướng dẫn.
III. TIẾN TRÌNH BÀI DẠY
	* Ổn định tổ chức (1’)	Lớp 11E: Lớp 11G:	
1. Kiểm tra bài cũ: Miệng (3’)
 a.Câu hỏi:
 Qua đoạn trích vào phủ chúa Trịnh có giá trị hiện thực sâu sắc?
 b.Đáp án: 
- Một thầy thuốc giỏi, có kiến thức sâu, rộng, già dặn kinh nghiệm. (2đ)
- Một thầy thuốc có lương tâm và trách nhiệm. (2 đ)
- Một nhà thơ, nhà văn giàu cảm xúc và có thái độ rõ ràng. (3 đ)
- Ông khinh thường lợi danh, phú quý, yêu thích tự do và lối sống thanh đạm quê mùa. (3 đ)
 Đoạn trích Vào Trịnh phủ trích Thượng kinh kí sự của Lê Hữu Trác vừa mang đậm giá trị hiện thực, vừa thể hiện tính trữ tình của một thầy thuốc giàu tài năng, mang bản lĩnh vô vi, thích, sống gần gũi chan hoà với thiên nhiên, ghẻ lạnh với danh vọng, suốt đời chăm lo giữ gìn y đức của mình.
2. Bài mới: 
	* Lời vào bài (1’)
Thơ của bà mang phong cách riêng rất độc đáo. Nhà thơ phụ nữ viết về giới mình vừa trào phúng, vừa trữ tình, vừa mang đậm phong cách dân gian. Tiếng nói chủ yếu trong thơ nữ sĩ là nỗi niềm cảm thông, là sự khẳng định vẻ đẹp nhiều mặt và khát khao đòi quyền sống tự do, bình đẳng, khát vọng hưởng tình yêu và hạnh phúc của người phụ nữ.
HOẠT ĐỘNG CỦA GV VÀ HS
NỘI DUNG CẦN ĐẠT
HS ®äc SGK 
? Em h·y giíi thiÖu vµi nÐt vÒ Hå Xu©n H­¬ng?
? HS ®äc SGK vµ chó thÝch?
GV: Gäi 2- 3 HS ®äc, GV nhËn xÐt c¸ch ®äc vµ ®äc mÉu.
? Bµi th¬ viÕt theo thÓ lo¹i g×?
(?) Theo cÊu t¹o nh­ thÕ nµo trong ba c¸ch:
HS ®äc 2 c©u ®Çu
? Hai c©u th¬ ®Çu t¶ c¶nh g×? Trong thêi ®iÓm nµo?
? Thêi gian Êy ®­îc nhËn biÕt b»ng c¸ch nµo?
? TiÕng v¨ng v¼ng gîi ©m thanh nh­ thÕ nµo?
? Gi¶i nghÜa, ph©n tÝch ®éng tõ Tr¬?
? Em hiÓu tõ Hång nhan lµ g×? Tõ nµy th­êng ®i víi tõ nµo ®Ó trë thµnh thµnh ng÷?
? Nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang ë hoµn c¶nh nh­ thÕ nµo? 
? Em cã c¶m nhËn g× vÒ nh÷ng lêi tù t×nh Êy cña Xu©n H­¬ng?
? Hai c©u 3 vµ 4 biÓu hiÖn t©m sù g× cña Hå Xu©n H­¬ng?
? C¶nh nhµ th¬ ngåi mét m×nh uèng r­îu d­íi tr¨ng khuya gîi t©m tr¹ng g×?
? H×nh ¶nh tr¨ng kguyÕt, xÕ vµ con ng­êi uèng say råi l¹i tØnh, l¹i say béc lé nçi niÒm g×?
? Em cã nhËn xÐt g× vÒ nghÖ thuËt cña bèn c©u th¬ ®Çu? 
Ch¼ng lÏ con ng­êi cø cam chÞu m·i. Th¸i ®é cña nh©n vËt tr÷ t×nh nh­ thÕ nµo, ta t×m hiÓu 4 c©u cßn l¹i.
HS ®äc 4 c©u cßn l¹i.
? C©u th¬ 5 vµ 6 thÓ hiÖn Th¸i ®é cña nh©n vËt tr÷ t×nh nh­ thÕ nµo?
? T¸c gi¶ diÔn t¶ b»ng c¸ch nµo? 
? Em cã c¶m nhËn g×?
? §¸ng lÏ theo m¹ch c¶m xóc ®ang trµo d©ng m¹nh lÞªt ë 2 c©u luËn, hai c©u kÕt kh«ng thÓ chuyÓn ®iÖu nh­ vËy. Nh­ng ®iÒu ®ã l¹i x¶y ra. VËy, t©m tr¹ng cña t¸c v× sao l¹i rÏ ngoÆt nh­ thÕ? Theo em hai c©u cuèi diÔn t¶ t©m tr¹ng g×? M¹ch l« gÝc cña t©m tr¹ng nh­ thÕ nµo?
(?) T¸c gi¶ diÔn t¶ b»ng c¸ch nµo?
(?) C¶m nhËn cña em nh­ thÕ nµo?
? Kh¸i qu¸t gi¸ trÞ néi dung vµ nghÖ thuËt bµi th¬?
 GV: Gäi hs ®äc phÇn ghi nhí sgk
? So s¸nh sù gièng nhau vµ kh¸c nhau cña ba bµi th¬ Tù t×nh?
I. T×m hiÓu chung (10’)
 1. T¸c gi¶ (3’)
+ Nguån gèc: Bµ sinh vµ mÊt n¨m nµo ®Õn nay còng ch­a cã tµi liÖu nµo x¸c ®Þnh ®­îc. Quª ë lµng Quúnh §«i, huyÖn Quúnh L­u, tØnh NghÖ An. Th©n phô lµ cô ®å Hå Phi DiÔn. Cô §å ra B¾c d¹y häc råi lÊy mét bµ vî lÏ sinh ra Hå Xu©n H­¬ng. Cã mét thêi lµm ng«i nhµ ë ven hå T©y gäi lµ Cæ NguyÖt §­êng.
+ Th«ng minh, s¾c s¶o, tµi n¨ng th¬ phó h¬n ng­êi.
+ §­êng chång con lËn ®Ën, nhiÒu Ðo le, tr¾c trë (Hai lÇn lÊy chång th× c¶ hai lÇn ®Òu lµm lÏ (lÊy Tæng Cãc vµ tri phñ VÜnh T­êng, c¶ 2 lÇn chång chÕt): “Cè ®Êm ¨n x«i, x«i l¹i hÈm/ CÇm b»ng lµm m­ín, m­ín kh«ng c«ng”. 
+ Cuèi ®êi, bµ ®i giao du nhiÒu n¬i nhÊt lµ th¨m chïa chiÒn vµ danh lam th¾ng c¶nh. 
 2. Sù nghiÖp th¬ v¨n (2’)
- Hå Xu©n H­¬ng ®Ó l¹i tËp “L­u H­¬ng kÝ” ph¸t hiÖn n¨m 1964 tËp th¬ 26 bµi th¬ ch÷ N«m vµ 24 bµi th¬ ch÷ H¸n. 
- Th¬ cña bµ mang phong c¸ch riªng rÊt ®éc ®¸o. Nhµ th¬ phô n÷ viÕt vÒ giíi m×nh võa trµo phóng, võa tr÷ t×nh, võa mang ®Ëm phong c¸ch d©n gian. TiÕng nãi chñ yÕu trong th¬ n÷ sÜ lµ nçi niÒm c¶m th«ng, lµ sù kh¼ng ®Þnh vÎ ®Ñp nhiÒu mÆt vµ kh¸t khao ®ßi quyÒn sèng tù do, b×nh ®¼ng, kh¸t väng h­ëng t×nh yªu vµ h¹nh phóc cña ng­êi phô n÷. Ng«n ng÷ trong th¬ bµ nhiÒu khi t¸o b¹o mµ tinh tÕ.
- §­îc mÖnh danh lµ bµ chóa th¬ N«m.
 3. §äc – gi¶i nghÜa tõ khã SGK (2’)
- §äc chó ý ng¾t nhÞp 4/3, 2/2/3; c©u 2: 1/3/3; nhÊn giäng ®óng møc c¸c tõ: v¨ng v¼ng, tr¬, l¹i, xiªn, ®©m, l¹i, l¹i, tÝ con con.
- Giäng ®iÖu võa n·o nïng võa c­êi cît, hãm hØnh võa cøng cái, th¸ch thøc.
 4. Bè côc (3’)
a. ThÓ th¬ - thÓ tµi
- ThÓ th¬: M« pháng theo thÓ th¬ §­êng. §©y lµ th¬ N«m §­êng luËt. Bµi th¬ lµm theo thÓ thÊt ng«n, b¸t có.
- ThÓ tµi tù t×nh: tù bµy tá t©m tr¹ng, c¶m xóc, t×nh c¶m cña ng­êi viÕt trong mét hoµn c¶nh nµo ®ã; gÇn gòi víi c¸c bµi ThuËt hoµi, Ng«n hoµi ®· häc ë líp 10 THPT.
b. Bè côc 
Bèn cÆp c©u (®Ò, thùc, luËn, kÕt)
2 - 4 - 2
4 c©u trªn vµ 4 c©u d­íi 
Chän c¸ch ba 4 c©u trªn vµ 4 c©u d­íi 
- Bèn c©u trªn thÓ hiÖn nçi lßng trong c¶nh c« ®¬n, lÏ män, béc lé kh¸t väng h¹nh phóc tuæi xu©n. 
- Bèn c©u cßn l¹i: Th¸i ®é bøc ph¸ vïng vÉy mµ vÉn r¬i vµo tuyÖt väng cña c¶nh ®êi lÏ män.
II. §äc - hiÓu 
 1. Nçi th­¬ng m×nh trong c¶nh c« ®¬n lÏ män (10’)
 §ªm khuya v¨ng v¼ng trèng canh dån
Tr¬ c¸i hång nhan víi n­íc non”
- C©u th¬ më ®Çu x¸c ®Þnh, th«ng b¸o hoµn c¶nh tù t×nh: ®ªm khuya. Khuya råi mµ vÉn kh«ng sao ngñ ®­îc. “§ªm khuya” lµ thêi ®iÓm tõ nöa ®ªm cho ®Õn gÇn s¸ng. Ng­êi phô n÷ Êy vÉn thao thøc chê ®îi.
-> NhËn biÕt thêi gian qua ©m thanh v¨ng v¼ng dån dËp cña tiÕng trèng cÇm canh.
- V¨ng v¼ng: lµ tõ xa väng l¹i.
- “Trèng canh dån” diÔn t¶ tiÕng trèng th«i thóc, gÊp g¸p. §ã cßn lµ tiÕng trèng cña t©m tr¹ng. Nã dån dËp diÔn t¶ sù chê ®îi kh¾c kho¶i, th¶ng thèt cña ng­êi phô n÷ trong c¶nh lÏ män, chê ng­êi chång ®Õn víi m×nh. Nh­ng cµng chê, cµng v« väng. Thùc ra ®ay lµ c¶m nhËn cña nhµ th¬ vÒ dßng thêi gian x« ®uæi.
 “Tr¬ c¸i hång nhan”. 
- “Tr¬” kh«ng ph¶i tr¬ l×, chÇy s¹n mµ lµ diÔn t¶ sù: cßn l¹i, kh«ng s¾c, bÏ bµng, tr¬ träi, c« ®¬n. 
- Hång nhan: nhan s¾c ng­êi phô n÷ ®Ñp th­êng ®i víi ®a tru©n hay b¹c mÖnh ®Ó thµnh thµnh ng÷: hång nhan ®a tru©n, hång nhan b¹c mÖnh th­êng gÆp trong Chinh phô ng©m, cung o¸n ng©m, TruyÖn KiÒu
- C¸i: cô thÓ ho¸ kh¸i niÖm hång nhan víi ý tù mØa mai.
- N­íc non: c¸ch dïng tõ trang träng, ­íc lÖ: ngo¹i c¶nh.
ThËt ®¸ng buån, tñi cho th©n phËn cña nµng. Ta cµng thÊy th­¬ng cho nh÷ng ng­êi phô n÷ trong c¶nh ®êi lÏ män. Ca dao ®· tõng nøc në. 
“Tèi tèi chÞ gi÷ lÊy chång
ChÞ cho manh chiÕu n»m kh«ng nhµ ngoµi
S¸ng s¸ng chÞ gäi bí hai
Mau mau trë d¹y b¨m bÌo th¸i khoai”
Hå Xu©n H­¬ng còng tõng v¨ng vµo c¶nh ®êi Êy. 
“KÎ ®¾p ch¨n b«ng kÎ l¹nh lïng
ChÐm cha c¸i kiÕp lÊy chång chung
N¨m th× m­êi ho¹ hay ch¨ng chí
Mét th¸ng ®«i lÇn cã còng kh«ng”. 
Trë l¹i bµi th¬, ta thËt th­¬ng nµng. Nµng chê mong chång nh­ng ng­êi chång kh«ng ®Õn. §©y kh«ng chØ mét lÇn chê mµ nhiÒu lÇn nh­ thÕ. C©u th¬ thÊm nçi buån tñi, phÉn uÊt.
- ThËt chua ch¸t vµ ®¾ng cay cho th©n phËn. Nã béc lé sù khao kh¸t ®Õn ch¸y báng vÒ h¹nh phóc vµ tuæi xu©n. C©u th¬ kh«ng chØ lµ lêi tù t×nh, kÓ nçi lßng m×nh mµ cßn th­¬ng nh÷ng ng­êi cïng c¶nh ngé, khiÕn nçi sÇu nh©n thÕ ®Õn r­ng r­ng. ý nghÜa nh©n v¨n, tinh thÇn nh©n ®¹o cµng trë nªn s©u s¾c.
Hai c©u 3 vµ 4
ChÐn r­îu h­¬ng ®­a say l¹i tØnh
VÇng tr¨ng bãng xÕ khuyÕt ch­a trßn 
- Ngåi mét m×nh c« ®¬n, ®éc Èm d­íi tr¨ng l¹nh lïng, ng¾m tr¨ng, ngÉm duyªn phËn m×nh, cµng them buån ch¸n. Nµng m­în r­îu ®Ó tiªu sÇu d×m hån trong ®¸y cèc. Song cµng uèng cµng tØnh, cµng sÇu. 
- H×nh ¶nh “VÇng tr¨ng bãng xÕ” diÔn t¶ ®ªm s¾p qua råi mµ niÒm ©n ¸i h¹nh phóc vÉn kh«ng. H×nh ¶nh “VÇng tr¨ng bãng xÕ” cßn diÔn t¶ tuæi xu©n qua ®i mµ h¹nh phóc ch­a cã. VÇng tr¨ng ®· “xÕ” l¹i “khuyÕt” tøc lµ thiÕu. VÇng tr¨ng xÕ, khuyÕt h¼n lµ ch­a trßn. Kh«ng gian nghÖ thuËt ®· t¨ng thªm søc hót cña bµi th¬.
- Sö dông tõ ng÷ rÊt tinh tÕ, giµu s¾c th¸i biÓu c¶m.
+ Tõ diÔn t¶ kh«ng gian (®ªm khuya) 
+ Tõ diÔn t¶ ©m thanh (v¨ng v¼ng trèng canh dån)
+ Tõ diÔn t¶ h×nh ¶nh (vÇng tr¨ng bãng xÕ, khuyÕt, ch­a trßn) 
- Sö dông phÐp ®èi gi÷a c©u 3 vµ 4 ®Ó lµm râ bi kÞch gi÷a kh¸t väng h¹nh phóc cña tuæi xu©n vµ sù thùc phò phµng.
 2. Th¸i ®é cña nhµ th¬ vµ sù thËt phò phµng (10’)
- C©u th¬ 5 vµ 6 
“Xiªn ngang mÆt ®Êt, rªu tõng ®¸m
§©m to¹c ch©n m©y ®¸ mÊy hßn”
-> §ã lµ th¸i ®é bøc ph¸, vïng vÉy cña Xu©n H­¬ng. Th¸i ®é Êy ®­îc diÔn t¶ b»ng h×nh ¶nh g©y Ên t­îng m¹nh mÏ. 
- Xiªn ngang, ®©m to¹c 
C¸ch ®¶o ng÷ Rªu tõng ®¸m xiªn ngang mÆt ®Êt xiªn ngang mÆt ®Êt rªu tõng ®¸m, t­¬ng tù: §¸ mÊy hßn ®©m to¹c ch©n m©y ®©m to¹c ch©n m©y ®¸ mÊy hßn. §¶o ng÷ ®· t¹o ra c¸ch nãi m¹nh mÏ cña th¸i ®é kh«ng cam chÞu. PhÐp ®èi cña c©u 5 vµ 6 gi÷a hai h×nh ¶nh mÆt ®Êt /ch©n m©y kh¼ng ®Þnh th¸i ®é xÐ trêi, v¹ch ®Êt cho tho¶ nçi uÊt øc tñi hên. Mét t©m tr¹ng bÞ dån nÐn. Tõ than thë ®Õn tøc tèi, muèn ®Ëp ph¸, muèn gi¶i tho¸t khái sù c« ®¬n, c¶nh ®êi lÏ män. §Êy lµ nÐt ®éc ®¸o, t¸o b¹o trong th¬ n÷ sÜ hä Hå.
=> Hai c©u th¬ víi c¸ch dïng tõ, h×nh ¶nh m¹nh mÏ, t¸o b¹o lµm cho h×nh ¶nh thiªn nhiªn trë nªn sèng ®éng cùa quËy, c¨ng trµn søc sèng, t¹o nªn mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®éc ®¸o cña phong cs¸ch nghÖ thuËt th¬ Hå Xu©n H­¬ng ngay c¶ trong t×nh huèng ®au buån, bi th¶m nhÊt.
- Hai c©u th¬ cuèi:
“Ng¸n nçi xu©n ®i xu©n l¹i l¹i 
 M¶nh t×nh san sÎ tÝ con con” 
-> Muèn ®Ëp ph¸ vÉy vïng nh­ng kÕt qu¶ lµ g×? X· héi phong kiÕn ®éc ¸c nµo cã ®Ó t©m tíi th©n phËn bÌo bät, con ong, c¸i kiÕn cña ng­êi phô n÷! rót cuéc Hå Xu©n H­¬ng ph¶i bu«ng tiÕng thë dµi ®Õn n·o ruét trong sù buån ch¸n, cam chÞu theo ngµy th¸ng tr«i ®i. Thêi gian, quy luËt cña tù nhiªn bèn mïa xu©n h¹ thu ®«ng cø theo vßng lu©n chuyÓn: “Xu©n ®i xu©n l¹i l¹i”. Mïa xu©n trë l¹i víi ®Êt trêi. Nh­ng quy luËt cña ®êi ng­êi th× thËt nghiÖt ng·. “C¸i giµ xång xéc theo sau”. L¹i sèng trong c¶nh lÏ män, ng­êi phô n÷ bÞ chia sÎ h¹nh phóc. M¶nh t×nh Ýt ái bÞ san sÎ. ThËt téi nghiÖp. T¸c gi¶ ®· sö dông nh÷ng tõ: M¶nh, tÝ, con con trong cïng mét c©u th¬. “M¶nh ®· Ýt, l¹i nhá. “TÝ” còng lµ Ýt. “Con con” Ýt ái ®Õn v« cïng kh«ng thÓ chia ®­îc n÷a. 
- Hai c©u th¬ cuèi nh­ mét lêi than th©n, tr¸ch phËn cña ng­êi phô n÷ ph¶i lµm lÏ trong x· héi phong kiÕn b¹c ¸c. Tù nhiªn nã lµ tiÕng nãi ®ång c¶m víi tÊt c¶ nh÷ng ai cïng c¶nh ngé, còng lµ tiÕng nãi bãc trÇn, kÕt téi x· héi tµn ¸c ®· ®Ì nÆng lªn kiÕp sèng ng­êi ta. Trong ®Çm ®×a n­íc m¾t vÉn pha mét nô c­êi giÔu cît, cµng chua ch¸t h¬n.
III. Tæng kÕt (3’)
 1.Néi dung:
 Bµi th¬ lµ nçi th­¬ng m×nh trong c« ®¬n, lÏ män, khao kh¸t h¹nh phóc tuæi xu©n. §ång thêi thÓ hiÖn th¸i ®é bøc ph¸, vïng vÉy muèn tho¸t ra khái c¶nh ngé, muèn v­¬n lªn giµnh h¹nh phóc nh­ng l¹i tuyÖt väng, buån ch¸n.
 2.NghÖ thuËt:
- Sö dông tõ ng÷ thuÇn ViÖt giµu h×nh ¶nh vÒ mµu s¾c, ®­êng nÐt (dån, tr¬, sang, tØnh, bãng xÕ, khuyÕt, xiªn ngang, ®©m to¹c, m¶nh, tÝ, con con). TÊt c¶ nh»m diÔn t¶ t©m tr¹ng vµ th¸i ®é, nçi ch¸n ng¸n vÒ th©n phËn lÏ män. Giäng ®iÖu bµi th¬ võa ngËm ngïi võa ai o¸n.
IV. LuyÖn tËp (3’)
 Bµi th¬: Tù t×nh I vµ Tù t×nh II víi Tù t×nh III
* Gièng nhau: 
- §Òu lµ tiÕng nãi than thë cña nh©n vËt tr÷ t×nh vÒ duyªn phËn.
- Trong than th©n tr¸ch phËn béc lé th¸i ®é vïng vÉy, bøc ph¸, kh«ng cam chÞu.
- C¶ ba bµi ®Òu diÔn t¶ b»ng tõ thuÇn ViÖt giµu h×nh ¶nh vÒ mµu s¾c ©m thanh.
- C¶ ba bµi th¬ ®Òu rÊt giµu t©m tr¹ng. T¶ c¶nh ®Ó ngô t×nh.
*Kh¸c nhau:
+ Bµi ChiÕc b¸nh lµ Tù t×nh III lµm sau khi ®· hai lÇn lµm lÏ mµ kh«ng h¹nh phóc. Nã cã d­ ©m cña sù bu«ng xu«i, phã mÆc (mÆc ai, th©y kÖ). 
+ Bµi Tù t×nh I nçi lßng Xu©n H­¬ng ë vµo thêi ®iÓm ®ªm khuya th× Tù t×nh II vµo lóc gÇn s¸ng. Mét bªn lµ tiÕng trèng cÇm canh cßn mét bªn lµ tiÕng gµ b¸o s¸ng.
* Cñng cè ( 2 )
 PhÇn ghi nhí
3.H­íng dÉn häc vµ chuÈn bÞ bµi míi (2’)
a.Bµi cò:
 - Häc thuéc bµi th¬ vµ n¾m néi dung bµi häc.
 - Ph©n tÝch t©m tr¹ng nhµ th¬ qua bµi th¬ Tù t×nh II
b. Bµi míi:
 - ChuÈn bÞ bµi Thu ®iÕu (C©u c¸ mïa thu)
	 - Yªu cÇu: §äc v¨n b¶n vµ n¾m kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ t¸c gi¶, sù nghiÖp v¨n häc, chïm th¬ thu næi tiÕng cña NguyÔn KhuyÕn.