Giáo án Ngữ văn khối 11 - Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ (trích chinh phụ ngâm)

TÌNH CẢNH LẺ LOI CỦA NGƯỜI CHINH PHỤ
 (Trích Chinh phụ ngâm)
 Nguyên tác chữ Hán: Đặng Trần Côn
 Bản diễn Nôm: Đoàn Thị Điểm
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC.
 *Giúp học sinh:
	- Cảm nhận được tâm trạng cô đơn, buồn khổ của người chinh phụ khi người chinh phu ra trận.
	- Thấy được sự đồng cảm sâu sắc của tác giả đối với khát vọng hạnh phúc lứa đôi của người phụ nữ.
II. CHUẨN BỊ CỦA THẦY VÀ TRÒ.
	- Giáo viên: SGK, giáo án, bảng phụ, bút dạ...
	- Học sinh: bài soạn, SGK, vở ghi.
III. TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY HỌC.
- Hoạt động 1: Ổn định tổ chức, kiểm tra sĩ số.
- Hoạt động 2: Kiểm tra bài cũ
 *Không kiểm tra bài cũ
- Hoạt động 3: Giới thiệu bài mới 
 Thiên thu ghi tạc tình sông núi 
 Hạnh phúc muôn đời nghĩa phu thê
Đó là hai câu thơ nói về tình cảm, sự thủy chung, son sắt trong nghĩa vợ chồng. Khi yêu nhau rồi nên nghĩa vợ chồng người ta luôn mong muốn được ở gần bên nhau. Nhưng một khi phải chia ly thì người ở lại sẽ mang nhiều tâm trạng. Và minh chứng sự chia ly đó là tình cảm vợ chồng trong tác phẩm “Chinh phụ ngâm” của Đặng Trần Côn. Trong tác phẩm này người vợ khi phải tiễn chồng ra trận một nơi xa xôi, nguy hiểm, chưa biết đến ngày trở về, ngoài nỗi nhớ thương chồng thì sự cô đơn, lẻ loi đã bao trùm lên tâm trạng của người chinh phụ.
Vậy để hiểu rõ hơn về tâm trạng của người chinh phụ này cô cùng các em sẽ đi tìm hiểu bài ngày hôm nay qua đoạn trích: “Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ”.
- Hoạt động 4: Bài mới
Hoạt động của giáo viên và học sinh
 Nội dung cần đạt
Gv: gọi Hs đọc phần tiểu dẫn SGK
? Dựa vào sự chuẩn bị ở nhà kết hợp với SGK em hãy nêu những nét chính về tác giả Đặng Trần Côn?
Hs: phát biểu 
Hs khác bổ sung.
Gv: Nhận xét, kết luận 
Có một vài giai thoại về Đặng Trần Côn: Tương truyền lúc ấy chúa Trịnh Giang cấm nhân dân Thăng Long ban đêm không được đốt lửa, để đèn sáng, ông phải đào hầm dưới đất, thắp đèn mà học. Lúc còn trẻ, ông làm khá nhiều thơ rồi đưa cho nữ sĩ Đoàn Thị Điểm xem nhưng bị chê là thơ dở, sau đó ông cố gắng dồi mài, rồi ít lâu sau sáng tác khúc ngâm Chinh phụ, khiến Đoàn Thị Điểm phải phục rồi phiên dịch ra quốc âm.
Là người rất thông minh và tài hoa nhưng tính cách của ông là “đuyềnh đoàng không buộc”- tự do, phóng túng nên không đỗ đạt cao, chỉ đỗ Hương cống và giữ chức quan thấp.
I.Tìm hiểu chung
1. Tác giả và dịch giả
a. Tác giả: Đặng Trần Côn(?)
- Sống vào khoảng nửa đầu thế kỉ XVIII
- Quê: làng Nhân Mục-Nhân Chính-Thanh Xuân-Hà Nội.
- Là người thông minh, tài hoa và hiếu học.
-Về sáng tác: ngoài tác phẩm chính Chinh phụ ngâm, ông còn làm thơ và phú bằng chữ Hán.
Gv:chuyển ý
Khi tìm hiểu về tác phẩm Chinh phụ ngâm chúng ta tìm hiểu qua bản diễn Nôm. Hiện nay, bản diễn Nôm vẫn chưa rõ dịch giả. Có người cho rằng đó là Đoàn Thị Điểm nhưng lại có thuyết nói là Phan Huy Ích. Vậy chúng ta cùng tìm hiểu đôi nét về hai dịch giả.
Gv: bổ sung
 Tác phẩm “Chinh phụ ngâm” vừa ra đời đã nổi tiếng, được nhiều người ưa thích. Do vậy, đã nhiều người dịch tác phẩm sang chữ Nôm. Bản dịch thành công nhất hiện nay được coi là của Đoàn Thị Điểm. Bà được khen ngợi là người phụ nữ toàn diện “dung sắc kiều lệ, cử chỉ đoan trang, lời nói văn hoa, sự làm lễ độ”, có người cha nuôi tiến cử làm vua cho chúa Trịnh nhưng bà đã từ chối. Đến năm 37 tuổi bà mới lấy ông Nguyễn Kiều, nhưng vừa cưới xong ông Nguyễn Kiều phải đi xứ ở Trung Quốc. Trong thời gian ông đi xứ, bà sống cuộc sống không khác người chinh phụ là mấy nên khi dịch tác phẩm “Chinh phụ ngâm” bà có sự đồng cảm với người chinh phụ.
Để hiểu rõ hơn về tác phẩm này chúng ta cùng tìm hiểu phần tiếp theo.
Gv: em hãy nêu hoàn cảnh ra đời của tác phẩm?
Hs: phát biểu
Gv: nhận xét, kết luận.
Gv: em hãy cho biết tác phẩm này được viết theo thể thơ nào?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, kết luận.
Gv: Vậy là chúng ta đã có những hiểu biết khái quát về tác phẩm Chinh phụ ngâm. Vậy để biết đoạn trích có vị trí ntn trong tác phẩm chúng ta cùng tìm hiểu phần tiếp theo.
? Em hãy cho biết vị trí của đoạn trích trong tác phẩm?
Hs: trả lời
Gv: hướng dẫn học sinh đọc với giọng buồn, đều đều, nhịp chậm rãi, chú ý các điệp từ, điệp ngữ.
Hs: đọc bài
Gv: nhận xét cách đọc và giải thích từ khó ở cuối trang.
Gv: như vậy với 24 câu thơ em sẽ chia bố cục bài thơ làm mấy phần và nội dung chính của mỗi phần là gì?
Hs: Trả lời
Gv: Nhận xét, kết luận.
Gv: Trên cơ sở những hiểu biết cơ bản chúng ta cùng tìm hiểu đoạn trích này.
Gv: Đọc lại 8 câu thơ đầu.
? Như chúng ta đã tìm hiểu, nội dung của 16 câu thơ đầu là sự cô đơn, lẻ loi của người chinh phụ vậy tâm trạng cô đơn đó được thể hiện như thế nào qua hành động?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, bổ sung 
Những hành động, động tác của người chinh phụ chứng tỏ nàng không tự chủ được bản thân mình vì nỗi nhớ triền miên da diết không biết san sẻ cùng ai, chỉ có một nên những động tác lặp đi lặp lại không mục đích, vô nghĩa đã bộc lộ tâm trạng rối bời, cô đơn lẻ loi.
Nỗi nhớ này cũng được bộc lộ nhiều trong ca dao:
 Nhớ ai, bồi hổi, bồi hồi
Như đứng đống lửa, như ngồi đống than
Hay: Nhớ ai ngơ ngẩn ngẩn ngơ
 Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai?
 Như vậy khi buồn sầu, mong nhớ người mà mình yêu thương thì nỗi nhớ sẽ bộc lộ rất rõ qua hành động.
Các em cũng lưu ý với thể thơ song thất lục bát thì sự kết hợp hai câu thơ bảy chữ và câu thơ lục bát truyền thống đã tạo nên nhịp thơ buồn nối tiếp ở những câu tiếp theo.
? Ngoài hành động em nào có thể phát hiện những yếu tố ngoại cảnh nào thể hiện tâm trạng người chinh phụ?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, bổ sung
Chim thước là loài chim báo tin lành vậy mà ở đây người chinh phụ mong nó đến mà nó cứ im bặt, chẳng có tin tức gì -> diễn tả nỗi buồn đến lẻ loi của người chinh phụ. Khi đối diện với ngọn đèn người chinh phụ khát khao sự đồng cảm, chia sẻ. Nàng muốn giãi bày tâm trạng, nàng tin rằng chỉ có đèn biết tâm sự của mình. Câu hỏi tu từ đã thể hiện mong muốn sẻ chia. Nhưng ngay ở câu thơ sau nàng lại phủ nhận, đèn làm sao chia sẻ được tấm lòng này chỉ có một mình mình biết, một mình mình hay. Từ “bi thiết” là một động từ mạnh cực tả cảm giác cô đơn và sự khát khao được đồng cảm của chinh phụ trong đêm vắng. Hình ảnh ngọn đèn và hoa đèn cùng với hình ảnh cái bóng trên tường có thể gợi cho chúng ta nhớ đến hình ảnh ngọn đèn không tắt với nỗi nhớ của người thiếu nữ trong bài ca dao quen thuộc:
 Đèn thương nhớ ai 
 Mà đèn không tắt?
Hay trong tâm trạng của Thúy Kiều:
Người về chiếc bóng năm canh
Kẻ đi muôn dặm một mình xa xôi
Như vậy, các yếu tố ngoại cảnh đã nói hộ cho nỗi lòng vò võ của chinh phụ ngóng chồng đi chinh chiến.
Gv: Ở những câu tiếp theo các yếu tố ngoại cảnh nào được sử dụng để diễn tả nỗi cô đơn của người chinh phụ?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, bổ sung.
Tiếng gà -> người vợ xa chồng đã thao thức suốt cả đêm.
Cây hòe phất phơ trong đêm gợi nên một cảm giác hoang vắng đáng sợ.
Suốt một đêm người chinh phụ thao thức nó dài “đằng đẵng như niên”, sử dụng biện pháp so sánh tác giả muốn nhấn mạnh thời gian một đêm dài lê thê, làm cho nỗi buồn của người chinh phụ thêm trĩu nặng, kéo dài theo thời gian chìm nên cả không gian mênh mông.
Trong hai câu thơ này ta thấy có 2 cặp từ láy “đằng đẵng-dằng dặc” nếu như so với trong nguyên tác là không có.
Nhưng việc cho thêm 2 cặp từ này trong bản diễn Nôm của mình ta thấy Đoàn Thị Điểm không chỉ dịch sát nghĩa mà còn thể hiện sự sáng tạo của mình làm người đọc cảm nhận được mối sầu cứ bám riết đeo đẳng trong tâm hồn người chinh phụ không biết bao giờ dứt.
? Để xua đi nỗi buồn người chinh phụ còn làm những việc gì?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, bổ sung
Người chinh phụ đốt hương, soi gương, gảy đàn để mong xua đi nỗi buồn nhưng từ gượng xuất hiện 3 lần
nhấn mạnh sự miễn cưỡng phải làm, làm một cách gượng gạo, chán chường. Đến đây nỗi buồn xa cách còn cộng thêm cả sự lo lắng. Bởi theo quan niệm xưa “dây uyên kinh đứt” “phím loan ngại ngùng” báo hiệu sự không may mắn của tình cảm vợ chồng.
Gv: Em hãy khát quát lại tâm trạng của người chinh phụ ở 16 câu đầu?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, khát quát
Gv: dẫn dắt
 Ở 16 câu đầu qua những hành động và một vài yếu tố ngoại cảnh, tâm trạng cô đơn của người chinh phụ thể hiện rất rõ. Vậy ở 8 câu sau tâm trạng đó còn được thể hiện như thế nào chúng ta cùng tìm hiểu tiếp.
? Trong đoạn thơ này người chinh phụ đã bộc bạch nỗi nhớ của mình như thế nào?
Hs: trả lời 
Gv: nhận xét, bổ sung
Với nỗi nhớ chồng da diết, khi bắt gặp ngọn gió đông (gió xuân) người chinh phụ lóe lên ý định nhờ gió đông gửi thương nhớ tới chồng. Câu hỏi ở đầu cùng việc sử dụng nhiều từ trang trọng: “có tiện, nghìn vàng, xin” thể hiện sự nhún mình, sự năn nỉ của người chinh phụ. Nhưng mong muốn gửi nỗi nhớ đến chồng của người chinh phụ không thể thực hiện bởi Non Yên chỉ là hình ảnh ước lệ, chỉ miền núi non biên ải xa xôi. Chỉ có nỗi nhớ là hiện thực “Non Yên...đường lên bằng trời.”. Nỗi nhớ được cụ thể hoá bằng hình ảnh độc đáo: “đường lên bằng trời”. Tác giả còn dùng từ láy “thăm thẳm” chỉ độ sâu để miêu tả nỗi nhớ. Rồi không biết trời xanh cũng có hiểu được nỗi lòng của người chinh phụ không. Từ “đau đáu” ở câu tiếp theo gợi sự dõi trông tập trung cao độ về một hướng với nỗi lo lắng không yên. Không biết người chồng của mình ra trận rồi có ngày trở về nữa hay không.
Đến hai câu thơ cuối bài người chinh phụ dường như đã quá u sầu nên nhìn cảnh vật cái gì cũng sầu đúng như Nguyễn Du nói: 
Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu
Cảnh buồn người có vui đâu bao giờ..” Từ “thiết tha” được đảo lên trước từ lòng để nhấn mạnh nỗi buồn của người chinh phụ giờ đây đã chuyển thành nỗi đau.
Gv: trong đoạn thơ này tác giả sử dụng những biện pháp nghệ thuật như: câu hỏi tu từ, điệp từ, điệp ngữ và những từ láy.
Gv khái quát lại tâm trạng của người chinh phụ trong 8 câu thơ cuối.
Gv: Để khắc sâu hơn những kiến thức về nội dung và nghệ thuật của đoạn trích chúng ta đi vào phần tổng kết.
? Em hãy khát quát lại nội dung của đoạn trích?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, kết luận
Khi tìm hiểu bài thơ này các em cũng có thể liên hệ với bài thơ Khuê oán của Vương Xương Linh đã được học ở kì 1 trong phần đọc thêm. Cũng trong hoàn cảnh chồng đi chinh chiến xa nhà bài thơ nói lên nỗi sầu oán của người thiếu phụ đồng thời phê phán những cuộc chiến tranh phi nghĩa đã gieo đau khổ, chết chóc và giết chết tuổi xuân của nàng trong thầm lặng.
Từ đó ta thấy chủ nghĩa nhân đạo thể hiện sâu sắc trong 2 tác phẩm này.
Em hãy khái quát lại những biện pháp nghệ thuật được sử dụng trong đoạn trích?
Hs: trả lời
Gv: nhận xét, kết luận.
b. Dịch giả:
*Đoàn Thị Điểm (1705-1748). 
-Hiệu: Hồng Hà nữ sĩ.
-Quê: Giai Phạm – Văn Giang- trấn Bắc Kinh.
* Phan Huy Ích (1750-1822), tự là Dụ Am là người thuộc trấn Nghệ An sau dời đến Hà Tây. Ông đỗ tiến sĩ năm 26 tuổi.
2. Tác phẩm Chinh phụ ngâm:
a. Hoàn cảnh ra đời: 
 Đầu đời Lê Hiển Tông có nhiều cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra quanh kinh thành Thăng Long. Triều đình cất quân đánh dẹp -> Đặng Trần Côn “cảm thời thế” đã viết “Chinh phụ ngâm”.
b. Thể thơ: 
- Nguyên bản: với 476 câu thơ làm theo thể trường đoản cú (câu thơ dài ngắn không đều nhau).
-Bản dịch: song thất lục bát.
c.Giá trị và ý nghĩa tác phẩm
+ Là tiếng nói oán ghét chiến tranh phong kiến phi nghĩa.
+ Thể hiện khát vọng hạnh phúc lứa đôi.
+Bản dịch đã đưa ngôn ngữ dân tộc lên tầm cao mới, phong phú, uyển chuyển.
+ Bút pháp trữ tình và miêu tả nội tâm sâu sắc.
3. Vị trí và bố cục đoạn trích:
* Vị trí: Từ câu 193-216.
* Đọc và giải thích từ khó
* Bố cục: 2 phần
-Đoạn 1(16 câu đầu): Nỗi cô đơn, lẻ loi của người chinh phụ.
-Đoạn 2(8 câu cuối): Nỗi nhớ thương người chồng ở phương xa.
II. Đọc – hiểu đoạn trích.
a. 16 câu thơ đầu:
*8 câu đầu:
- Hành động: dạo, ngồi, buông rèm cuốn rèm => những hành động lặp đi lặp lại không mục đích, vô nghĩa thể hiện tâm trạng rối bời, nhung nhớ, cô đơn lẻ loi.
- Ngoại cảnh: chim thước và đèn.
* 8 câu tiếp:
- Tiếng gà eo óc báo hiệu năm canh.
- Bóng cây hòe phất phơ.
- Gượng đốt hương-> Tìm sự thanh thản nhưng tâm hồn lại thêm mê man.
- Gượng soi gương-> nhưng nước mắt đầm đìa.
- Gượng gảy đàn-> gợi đến hình ảnh lứa đôi, gợi điềm gở.
-> những hành động gượng gạo không giúp chinh phụ tìm được sự giải tỏa, nỗi cô đơn, sầu nhớ thêm chồng chất.
=>Tâm trạng người chinh phụ ở 16 câu thơ đầu: cô đơn lẻ loi, rối bời nhung nhớ đến ngẩn ngơ, buồn sầu.
b. 8 câu thơ sau:
- Nỗi nhớ: + Gửi gió đông (gió xuân)
 +Gửi non Yên (núi Yên Nhiên) là nơi chiến trận ngoài biên ải xa xôi.
-> Hình ảnh mang tính ước lệ.
- Sử dụng điệp từ: “ nhớ”
 +Điệp ngữ: “thăm thẳm”
 + Từ láy” đằng đẵng, đau đáu, thiết tha”
=>Diễn tả sâu sắc nỗi nhớ của người chinh phụ ngóng trông chồng. 
=> khát khao sự đồng cảm của chinh phu nơi biên ải nhưng vô vọng, nỗi nhớ
của người chinh phụ càng da diết, triền miên. Qua đó bày tỏ tấm lòng đồng cảm, chia sẻ của tác giả.
III. Tổng kết
1. Nội dung:
-Tâm trạng cô đơn, buồn khổ của người chinh phụ khi chồng đi đánh trận, không có tin tức, không rõ ngày trở về.
- Gián tiếp lên án chiến tranh phi nghĩa, đồng thời thể hiện sự đồng cảm của tác giả với khao khát hạnh phúc lứa đôi của người phụ nữ.
2. Nghệ thuật
- Cử chỉ hành động lặp lại, so sánh, câu hỏi tu từ, điệp từ, điệp ngữ, ước lệ.
- Hoạt động 4: củng cố.
 Cho hs đọc ghi nhớ SGK.
- Hoạt động 5: Dặn dò – hướng dẫn học bài.
- Học thuộc đoạn trích.
- Soạn bài “ Lập dàn ý bài văn nghị luận”.