Giáo án Ngữ văn 11CB tiết 13, 14: Bài ca ngất ngưởng - Nguyễn Công Trứ

Tuần : 4
Tiết :13,14
BÀI CA NGẤT NGƯỞNG
 Nguyễn Công Trứ
I - MỤC TIÊU
 Giúp HS
- Hiểu được phong cách sống của NCT với tính cách một nhà nho và hiểu được vì sao có thể coi đó là sự thể hiện bản lĩnh cá nhân mang ý nghĩa tích cực. 
- Hiểu đúng nghĩa khái niệm ngất ngưởng để không nhầm lẫn với lối sống lập dị của một số người hiện đại.
- Nắm được những tri thức về thể hát nói là thể thơ DT bắt đầu phổ biến rộng rãi từ TK XIX
II- CHUẨN BỊ 
 -GV : Sưu tầm một số bài thơ của NCT , tìm hiểu về hát nói – ca trù ,một số giai thoại về NCT .
 -HS : Đọc bài & soạn bài .Đọc lại bài thơ “Chí nam nhi” học ở lớp 9
 - PP :Gợi mở, vấn đáp, nêu vấn đề, thảo luận nhóm.	
III- TIẾN TRÌNH BÀI DẠY:
Ổn định lớp:
Kiểm tra:
Anh (chị ) hiểu tâm sự của Nguyễn Khuyến như thế nào qua bài “Câu cá mùa thu”? Ở câu thơ nào?
Bài mới: 
Trong lịch sử VHVN ta thường nói đến chữ ngông. Ngông như Tản Đà, như Nguyễn Công Trứ... Hôm nay chúng ta sẽ tìm hiểu chữ ngông ấy của tác giả Nguyễn Công Trứ qua bài thơ “Bài ca ngất ngưởng”
Hoạt động của GV
Hoạt động của HS
Yêu cầu cần đạt
HĐ1: Đọc hiểu khái quát 
*GV: Gọi hs đọc tiểu dẫn rút ra ý chính.
* GV giảng thêm một số ý 
Ca trù- hát nói có cấu trúc,bố cục ,vần điệu ,nhịp điệu khá tự do ,không qui định về đối . Khi hát có đệm thêm tiếng đàn đáy,tiếng gõ phách ,tiếng trống tạo nên một nét đặc sắc. Nghệ sĩ nổi danh về hát ca trù là Quách Thị Hồ .
Nguyễn Công Trứ là người đầu tiên mang đến cho thể hát nói một nội dung phù hợp với chức năng và cấu trúc của nó.
*GV: Gọi hs đọc bài thơ 
*GV cho hs chia bố cục bài thơ & giải thích một số từ khó.
HĐ2 : Hướng dẫn đọc hiểu chi tiết văn bản
* GV hỏi hs câu hỏi 1 sgk
* Giảng gợi ý : câu đầu toàn chữ Hán đó là đặc điểm của các bài ca trù của NCT ,đó cũng là đặc điểm của ca trù -hát nói , đó cũng là đặc điểm của thơ Nôm thời kì sơ khởi khi tác giả muốn diễn đạt 1 ý quan trọng 
Theo tác giả sở dĩ ông có thái độ sống ngất ngưởng là vì cho là ông hơn người. Nói hơn người là hơn những kẻ có quyền thế, quan cao chức trọng.Trong “Bài ca ngất ngưởng” có 4 lần từ ngất ngưởng được sử dụng đi kèm với các từ : tay ngất ngưởng ,ông ngất ngưởng
*GV nêu câu hỏi : cách giải trí khi về hưu của tg có gì có gì đặc biệt ?
* GV: Tác giả cưỡi bò vàng đeo nhạc ngựa, lại đeo mo cau vào đuôi bò đi chơi chùa, đi hát ả đào và tác giả tự đánh giá cao các việc làm ấy. Cách nghĩ khác thường, ông coi điều quan trọng nhất của các nhà nho là hành động thực tiễn có lợi cho dân chứ không phải là nếp sống uốn mình theo dư luận=> cái nhìn khinh bạc của tác giả.
Em hiểu thế nào về cụm từ tay ngất ngưởng,ông ngất ngưởng ?
*GV: Tác giả quan niệm cuộc sống phải có ý nghĩa, phải được thảnh thơi thưởng ngoạn vẻ đẹp của thiên nhiên, thăm viếng chùa chiền. Dù có say mê thiên nhiên kì thú, gắn bó với phật từ bi vẫn không quên nhu cầu hưởng thụ, không từ bỏ thích thú trong cuộc sống trần thế dám đem cả gái hầu vào chốn chùa chiền.
* GV hỏi hs câu hỏi 2sgk 
Ở khổ cuối không phải danh tướng thì cũng là nhà nho nhưng dù ở địa vị nào, hoàn cảnh nào, ông cũng hơn người ở chỗ trước sau trọn vẹn đạo vua tôi. Đó là phẩm chất cao quí không phải ai cũng giữ được. Ông hơn người ở điểm ấy nên ông ngông nghênh ngất ngưởng “Trong triều ai ngất ngưỡng như ông”
*GV giảng ý: dù có đam mê thưởng thức hay hưởng thụ hạnh phúc cá nhân theo tác giả vẫn phải giữ được phẩm chất con người, phẩm chất của kẻ sĩ, mà cao nhất là lòng trung thành với nhà vua, với triều đình. Phải dung hoà được cả bổn phận và quyền lợi, phục vụ và hưởng thụ thì mới là kẻ dám ngất ngưỡng nhất trên đời.
* GV hỏi hs câu hỏi 4sgk
*GV: Gợi ý
Hát nói là một điệu thức chủ đạo trong thể ca trù. Nó ra đời trên cơ sở kế thừa những truyền thống của văn nghệ dân gian. Câu kết của bài hát nói có vị trí quan trọng. Đây là một thể loại hỗn hợp dùng để diễn xướng gắn âm nhạc với cả nói. Đây là một hình thức nghệ thuật dùng để diễn tả tâm trạng của các nghệ sĩ tài hoa, tài tử, “ngông” khác người trong thời kì này.
HĐ3 : Tổng kết bài học 
* GV gọi hs nhận xét về nd & nt của bài thơ .
 * Gọi 1hs đọc phần ghi nhớ 
*GV cho hs đọc BT phần luyện tập sgk + gợi ý để hs trả lời .
-HS đọc sgk rút ra ý chính
 +Tác giả : năm sinh, năm mất , thi cử ,đỗ đạt 
 +Quá trình sáng tác : sáng tác thơ nôm , chủ yếu là ca trù ND nói về cái ngông khác người của chính NCT
-Một hs đọc, những hs khác đọc thầm.
- Chia bố cục : bài thơ chia làm hai phần : Ông Hi Văn ngất ngưởng trong triều đình lúc làm quan & khi về hưu.
HS đọc từ câu 1-6 trả lời
+“Ngất ngưởng”1: tác giả tự cho mình là người có tài. Trong trời đất không có việc gì không phải là phận sự , trách nhiệm của ta .
+“Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng” => Tác giả là người đa tài, việc gì ông cũng làm được từ văn tới võ.
Khổ 2 “Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưỡng”: Tác giả cho rằng mình khác người hơn người kể cả cách giải trí cưỡi bò vàng đi chơi.
 Tác giả khẳng định cái hơn người của ông là dám đổi thay, thích nghi với hoàn cảnh. Từ một viên tuớng tay kiếm cung oanh liệt bỗng hiền lành như một kẻ tu hành
Tác giả cho rằng ông hơn người vì dám coi thường công danh phú quí coi thường cả dư luận khen chê thỏa thích vui chơi bất cứ cái gì mình muốn, không vướng bận sự ràng buộc của thân phận.
-HS thảo luận nhóm trả lời 
Cả cuộc đời nhìn lại tác giả tự đánh giá mình chỉ bằng một từ:“ngất ngưởng”.
+ “Ngất ngưởng” thể hiện khi đang làm quan, tác giả tự khen mình, đề cao tài năng của mình.
+ “Ngất ngưởng” thể hiện khi cởi mũ áo nghỉ quan. Trong hoàn cảnh ấy vẫn giữ được cách sống cao ngạo khinh bỉ, qua hành động “Đạc ngựa”
 Với tác giả dù biết việc làm quan là gò bó mất tự do “vào lồng” nhưng vẫn ra làm quan. Vì với ông công danh không chỉ là vinh mà còn là nợ, là trách nhiệm. Nguyễn Công Trứ tự nguyện dấn thân, tự nguyện đem tài hoa nhốt vào vòng trói buộc.
Cuối cùng tác giả buông một câu chắc nịch “Trong triều ai ngất ngưởng như ông” khẳng định những việc lớn của đấng nam nhi bản thân ông đã làm được.
-HS nhận xét 
“Bài ca ngất ngưởng” thể hiện vẻ đẹp của cách sống khác đời, khác người của tác giả.
- HS đọc phần ghi nhớ sgk 
I. TIỂU DẪN 
1.Tác giả.
- Nguyễn Công Trứ (1778- 1858) hiệu là Hi Văn, xuất thân trong một gia đình nho học, người làng Uy Viễn, Nghi Xuân , Hà Tĩnh. 
- Ông thi đỗ giải nguyên & làm quan, lập nhiều công cho nhà Nguyễn nhưng con đường làm quan không bằng phẳng, thăng chức, giáng chức thất thường.
-Nguyễn Công Trứ sáng tác nhiều bằng chữ Nôm. Thể loại ưa thích là hát nói.
2. Văn bản
- Thể loại :Hát nói 
- Hoàn cảnh sáng tác :1848 sau khi về nghỉ hưu.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
1.Ngất ngưởng về tài năng .
 -Câu 1 dùng toàn từ Hán Việt thể hiện sắc thái trang trọng khẳng định tài năng của NCT.
- Câu 2 “Ông Hi Vănlồng” chốn quan trường nhiều gò bó ,trói buộc .
-“Khi thủ Thừa Thiên” liệt kê học vị , chức tước, công trạng đã làm văn võ song toàn 
=>Tự hào về năng lực bản thân .
 2.Ngất ngưởng về lối sống .
- Khi cáo quan về hưu “ Đô mônchi niên” tác giả có cách giải trí khác người “Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng” hình ảnh lạ khát vọng tự do 
- Đoạn thơ “Kìa núi nọ đôi dì”giọng thơ bình thản , vui với niềm vui say của cá nhân .
- “Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng”: Thái độ sống biết hưởng thụ , vượt trên thế tục ,sánh mình với những danh sĩ trong sử sách khiến bụt cũng phải cười.
- “Được mất thượng
 Không phậttục”
Từ láy,điển tích , nhịp thơ khoan thai thái độ ung dung tự tại ,thản nhiên trước dư luận => NCT tự hào về lối sống bản thân.
3. Quan niệm sống của tác giả.
- Tác giả coi việc làm quan là một điều kiện, một phương tiện để thể hiện tư tưởng vì dân vì nước, và tài năng của mình.
- Dù chốn quan trường nhiều trói buộc tác giả vẫn thể hiện được lí tưởng xã hội và vẫn giữ được bản lĩnh cá tính.
- “Trong triều ai ngất ngưởng như ông”: Tác giả khẳng định hai điều quan trọng nhất với kẻ nam nhi là:
+ Kinh ban tế thế
+ Đạo nghĩa vua tôi
Dù ở vị trí nào ông cũng sống hết mình, tìm cho mình những niềm vui sống, làm sao để mình có cuộc sống ý nghĩa nhất. 
=> NCT là nhà nho có lí tưởng trung quân ,luôn tự hào về sự ngất ngưởng của bản thân một cách mạmh mẽ.
III. GHI NHỚ
4.Củng cố
 Nhấn mạnh vẻ đẹp ở cách sống bản lĩnh của Nguyễn Công Trứ.
5. Dặn dò
 Xem và soạn bài “Bài ca ngắn đi trên bãi cát”