Giáo án môn Ngữ văn khối 11 - Chợ đồng

CHỢ ĐỒNG
Tháng chạp hai mươi bốn chợ Đồng,
Năm nay chợ họp có đông không?
Dở trời, mưa bụi còn hơi rét
Nếm rượu tường đền được mấy ông?
Hàng quán người về nghe xáo xác,
Nợ nần năm hết hỏi lung tung.
Dăm ba ngày nữa tin xuân tới,
Pháo trúc nhà ăn một tiếng đùng.
                                    Nguyễn Khuyến
    Hãy phân tích bài thơ “Chợ Đồng” của Nguyễn Khuyến.
    Bài làm 
    Thi sĩ Xuân Diệu từng mệnh danh Nguyễn Khuyến là nhà thơ của quê hương làng cảnh Việt Nam, Yên Đổ, Bình Lục, tỉnh Hà Nam, một vùng đồng chiêm trũng là nơi chôn ray cắt rốn của Nguyễn Khuyến. Với tuổi đời 75 năm, chỉ có 12 năm đi làm quan, còn lại trên nửa thế kỷ, ông gắn bó với làng xóm quê hương, với “Vườn Bùi chốn cũ” với núi An Lão, với chợ Đồng, thân yêu.
    Nguyễn Khuyến đã mất non thế kỷ, nhưng thơ ông, trái tim ông vẫn sống, vẫn gắn bó với cảnh dân, tình dân. Cuộc sống thôn dã bình dị như thấm vào câu chữ bài thơ “Chợ Đồng” này:
            “Tháng chạp hai mươi bốn chợ Đồng.
            Pháo trúc nhà ai một tiếng đùng”.
    Ta đã biết nhiều tên chợ, phiên chợ trong ca dao, dân ca. “Chợ huyện một tháng sáu phiên - Gặp cô hàng xén kết duyên Châu - Trần”, “Chợ Viềng năm có một phiên - Cái nón anh đội cũng tiền anh trao”. Và chợ Đồng quê hương Tam nguyên Yên Đổ.
Hai câu thơ đầu như một lời nhẩm tính chợt nhớ ra và hỏi, tự hỏi mình hay hỏi bà con đi chợ về?
            “Tháng chạp hai mươi bốn chợ Đồng,
            Năm nay chợ họp có đông không?”
    Làng Vị Hạ, quê hương Nguyễn Khuyến có chợ Và, còn gọi là chợ Đồng, mỗi tháng có 9 phiên họp vào ngày chẵn: 4, 6, 10, 14, 16, 20, 24, 26, 30. Ba phiên chợ cuối năm, chợ không họp trong làng nữ, chợ tết nên họp ở cảnh nương mạ, cạnh một đền cổ ba gian. Những năm được mùa, chợ Đồng, ba phiên tết đông vui lắm. Trái lại, những năm mất mùa, chợ Đồng thưa thớt người mua bán. Câu thơ thứ nhất nhắc đến một nét đẹp của quê hương. Tết đã đến, hai mươi bốn tháng chạp chợ Đồng đã vào phiên. Hai tiếng “năm nay” thời gian không xác đinh. Có phải đó là năm Quý Tị (1893), năm Ất Tị (1905) đê sông Hồng bị vỡ, vùng Hà Nam bị lụt lớn: “Tị nước Tị này chục lẻ ba - Thuận dòng nước cũ lại bao la” (Vịnh lụt). Năm tiếng “chợ họp có đông không?” như một tiếng thở dài đằng sau câu hỏi nhỏ. Câu thơ chứa đầy tâm trạng; tâm trạng của một nhà nho gắn bó với bao nỗi vui buồn của nhân dân giữa thời loạn lạc, đói rét, lầm than.
    Tiếp theo hai câu 3, 4 trong phần “thực” thêm một câu hỏi nữa, diễn tả nỗi lòng nhà thơ. Ta như cảm thấy một ông già lụ khụ, tay chống gậy trúc, ngơ ngác nhìn trời, tự hỏi:
            “Dở trời mưa bụi còn hơi rét
            Nếm rượu tường đến được mấy ông?”
    “Dở trời” là thời tiết không thuận. Mưa bụi, mưa phùn liên miên, đường sá, “ngõ trúc quanh co” nơi làng quê đi lại bùn lầy, nhớp nháp. Cả một miền quê năm hết tết đến chỉ “còn hơi rét”. Cái rét từ trong lòng người rét ra. Hơi rét của đất trời cùng với mùa bụi trắng trời trắng đất như vây chặt lại bà con nơi chốn quê lam lũ. Câu thơ “Dở trời mưa bụi còn hơi rét” mang hàm nghĩa về cảnh lầm than, nỗi cơ hàn của nhân dân, của bà con dân cày nghèo khổ, cực nhọc. Chợ Đồng đang họp trong mưa rét!
    “Ném rượu tường đền” là một nét đẹp cổ truyền diễn ra trong 3 phiên chợ Đồng cuối năm. Các bô lão làng Vị Hạ vẫn ngồi tựa lưng vào tường đền “nếm rượu”, xem thứ rượu nào ngon thì mua để tế lễ thánh trong dịp Tết và đầu xuân. Chỉ một nét đẹp trong phong tục quê hương vẫn được Nguyễn Khuyến mến yêu và trân trọng. “Được mấy ông?”, có là bao nữa, thưa thớt, vắng vẻ cả rồi. Câu thứ tư ý tại ngôn ngoại, đã thể hiện nỗi buồn bơ vơ, cô đơn của một nhà nho bất đắc chí, như ông đã nói trong bài “Gửi bạn”:
            “Đời loạn đi về như hạc độc,
            Tuổi già hình bóng tựa mấy côi”.
    hoặc:
            “Xuân về ngày loạn càng lơ láo
            Người gặp khi cùng cũng ngất ngơ”
                                    (Ngày xuân dặn các con)
    Hai câu 3, 4 chỉ một vài nét đơn sơ, tác giả đã tái hiện khung cảnh, không khí buồn tẻ một phiên chợ Đồng “năm nay” thưa thớt, vắng vẻ buồn trong mưa rét. Nó có giá trị hiện thực phản ánh cảnh dân, tình dân trên miền Bắc nước ta một trăm năm về trước.
    Nguyễn Khuyến có tài ghi không khí cuộc sống dân dã vào trong những câu thơ của mình. Đây là cảnh chợ ta, nhà thơ tả những âm thanh, những tiếng đời mà ông “nghe” được:
“Hàng quán người về nghe xáo xác,
Nợ nần năm hết hỏi lung tung.”
    Có người cho rằng bài thơ “gợi lên không khí rộn rịp cảnh chợ Đồng” trong hai câu 5, 6 này, Xuân Diệu đã hiểu ngược lại. Thi sĩ nói: “Người về”, ở đây không phải là về họp mà là ra về; càng về cuối chơ, có cái huyên thiên của sự rã đám, kẻ đòi nợ càng thúc người chịu nợ Cái âm “xáo xác” đối với cái thanh “lung tung”. “Xáo xạc” nghĩa là ồn ào mà ngơ ngác. Lung tung là rắc rối, loạn xạ cả lên. Tan chợ, phiên chợ Tết mà chỉ có tiếng đòi nợ, thúc nợ lung tung!
    Cảnh hàng quán mua bán “nghe xáo xác”. Cái buồn của sự đói nghèo càng được nhân lên khi năm hết, tết đến rồi. Hai câu trong phần thực nói về cái rét, hai câu trong phần luận tả cái nghèo. Có nỗi khổ nào lớn hơn nỗi khổ cơ hàn? Vạn khôt bất như bần? Dân gian có câu: “Thứ nhất con đói, thứ hai nợ đòi, thứ ba nhà dột”. Đó là 3 cái khổ của người nghèo xưa nay. Nguyễn Khuyến đã “nghe” được bao nỗi đời cay cực của nhân dân trong xã hội cũ, nên ông mới viết thấm thía như vậy: “Nợ nần năm hết hỏi lung tung”.
    Ông đã chỉ ra cái nguyên cớ của cái nghèo cái rét ấy:
            “Năm nay cày cấy vẫn chân thua,
            Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa.
            Phần thuế quan Tây, phần trả nợ,
            Nửa công đứa ở, nửa thuê bò.
            Sớm trưa dưa muốn cho qua bữa,
            Chợ búa trầu chè chẳng dám mua.
            Tằn tiện thế mà không khá nhỉ?
            Nhờ trời rồi cũng mấy gian kho!”
                                                   (Chốn quê)
    Trở lại bài “Chợ Đồng”, hai câu kết chứa chất bao tâm trạng. Người đi chợ về đã vãn. Một mình nhà thơ đứng bơ vơ nhẩm tính: “Dăm ba ngày nữa tin xuân tới”, năm cũ dần qua, năm mới dần sang. Cái rét, cái nghèo vẫn là nỗi lo, nỗi buồn man mác. Chợt nhà thơ giật mình trước cái âm thanh “Pháo trúc nhà ai một tiếng đùng!”. Tác giả vận dụng tài tình điển tích về tiếng pháo trúc xua đuổi ma quỷ của Lý Điền ngày xưa bên Trung Quốc để tại ra một ý mới. Tiếng pháo trúc “nhà ai” nổ “một tiếng đùng” như muốn xua đi cái nghèo đói của năm cũ để “co cẳng đạp thằng bần ra cửa giơ tay bồng ông phúc vào nhà” (Nguyễn Công Trứ). Nguyễn Khuyến đã từng chợt tỉnh khi nghe “cá đâu đớp động dưới chân bèo”, và giờ đây, trong cảnh “Tháng chạp hai mươi bốn chợ Đồng” vãn, ông lại bồi hồi ngơ ngác lúc nghe “Pháo trúc nhà ai một tiếng đùng”. “Nhà ai” - không rõ, mơ hồ, xa xăm. Nỗi cô đơn của nhà thơ không thể nào kể xiết được!
            “Dăm ba ngày nữa tin xuân tới, 
Pháo trúc nhà ai một tiếng đùng”
    “Tin xuân tới” với bao nỗi mong chờ cho dân cày mát mặt, “nhờ trời” để dân lạng Vị Hạ “được bát cơm no”. Nguyễn Khuyến tả cảnh chợ Đồng với bao nỗi buồn, lo, le lói một niềm mong ước cho dân nghèo khi “tin xuân đến”. Đó là tấm lòng thương dân, lo đời đáng quý.
    Nguyễn Khuyến mất năm 1909, đúng 40 năm sau, giặc Pháp kéo quân tới chiếm đóng Vị Hạ, càn quét bắn phá dã man. Chợ Đồng tan từ đấy, và tục họp chợ Đồng vào cuối năm cũng mất. Bài thơ “Chợ Đồng” của Nguyễn Khuyến như một tấm bia nói về cuộc sống và phong tục làng quê xưa. Bài thơ thất ngôn bát cú cho ta nhiều ấn tượng. Ngôn ngữ bình dị, thuần Nôm. Giọng thơ trầm lặng, đượm một nỗi buồn man mác, cô đơn. Cảnh dân và tình dân được thể hiện qua một bút phát điêu luyện. Cái hồn quê xưa như kết đọng qua âm thanh “xáo xác”, qua hình ảnh “nếm rượu tường đền” của các bô lão tóc bạc phơ dưới làn mưa bụi “Tháng chạp hai mươi bốn chợ Đồng” Nguyễn Khuyến vẫn đang hiển hiện cùng làng nước quê hương.