Bài soạn Ngữ văn 11 tiết 29, 30: Ôn tập văn học trung đại Việt Nam

Tuần:08 
Tiết ppct:29,30 
Ngày soạn:25/09/10 
Ngày dạy:28/09/10 
 ÔN TẬP VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM
A. MỨC ĐỘ CẦN ĐẠT
- Nắm được một cách hệ thống được những kiến thức cơ bản về văn học trung đại Việt Nam đã học trong chương trình Ngữ văn 11. Năng lực đọc hiểu văn bản văn học, phân tích văn học theo từng cấp độ: sự kiện, tác giả, tác phẩm, hình tượng, ngơn ngữ văn học
B. TRỌNG TÂM KIẾN THỨC, KĨ NĂNG, THÁI ĐỘ
 1. Kiến thức: Các tác giả, tác phẩm văn học. Những nội dung yêu nước và nhân đạo mới. Những giá trị nghệ thuật truyền thống và những manh nha của sự thay đổi để hiện đại hố văn học.
 2. Kĩ năng:Nhận diện, phân tích, cảm nhận những tác phẩm văn học thời trung đại. Tự đánh giá được kiến thức về văn học trung đại và phương pháp ôn tập, rút ra kinh nghiệm để học tập tốt hơn phần văn học tiếp theo. 
 3. Thái độ: Giáo dục học sinh lịng yêu mến, tự hào về những giá trị văn hĩa, văn học của dân tộc.
C. PHƯƠNG PHÁP: Ph­¬ng thøc thuyÕt tr×nh, nªu vÊn ®Ị, gi¶ng gi¶i, h×nh thøc trao ®ỉi th¶o luËn, tr¶ lêi c¸c c©u hái gợi mở. Đàm thoại 
D. TIẾN TRÌNH DẠY HỌC
1. Ổn định lớp: Kiểm tra sĩ số
2. Kiểm tra: Bài cũ, bài soạn của học sinh.
 3. Bài mới: 
HOẠT ĐỘNG CỦA GV VÀ HS 
NỘI DUNG BÀI DẠY
- Học sinh suy nghĩa câu hỏi, bổ sung, ghi chép. Học sinh thảo luận nhĩm, nhận xét trình bày ý kiến cá nhân để trả lời câu hỏi theo định hướng của GV.
- Giáo viên hỏi học sinh, bổ sung cho đầy đu ûchốt ý chính bổ sung cho đầy đủchốt ý chính
- Những biểu hiện của nội dung yêu nước trong văn học từ thế kỉ XVIII đến hết TK XIX? Những điểm mới của nội dung yêu nước trong văn học giai đoạn này? 
- Những biểu hiện của nội dung yêu nước qua các tác phẩm và đoạn trích?
- Nội dung yêu nước ? 
- Giá trị phản ánh và phê phán của Vào phủ chúa Trịnh ? 
- Nội dung thơ văn Nguyễn Đình Chiểu ? Ch©n dung con ng­êi ViƯt Nam yªu n­íc, giµu t×nh c¶m ?
- Nội dung nhân đạo được thể hiện như thế nào trong văn học từ TK XVIII đến hết TK XIX? Chứng minh qua các tác giả, tác phẩm ?
- VHTĐ đã kế thừa và phát huy những truyền thống tốt đẹp nào của chủ nghĩa nhân đạo và tư tưởng nhân văn? Anh (chị) có thể minh họa bằng một vài tác phẩm đã học?
- Những biểu hiện cơ bản của nội dung nhân đạo là gì? Qua một số tác phẩm đã học. Hãy làm sáng tỏ vấn đề nào là cơ bản nhất? Vì sao?
Giáo viên tổ chức giờ học theo các hình thức: 
Trao đổi – Thảo luận. Phát vấn. Chia tổ thảo luận theo các câu hỏi SGK dưới sự theo dõi của GV. 
- Giá trị phản ánh và phê phán của Vào phủ chúa Trịnh - Lê Hữu Trác được thể hiện như thế nào?
- Nội dung thơ văn Nguyễn Đình Chiểu được thể hiện như thế nào?
Bảng phân loại:
- Khái niệm tính quy phạm: “quy” là thước, “phạm” là khuôn- là những giới hạn mà người sáng tác phải tuân theo khuôn thước, kiểu mẫu có sẵn, thành công thức.
- N¾m v÷ng cuéc ®êi sù nghiƯp v¨n ch­¬ng cđa c¸c t¸c gi¶ nh­: NguyƠn Tr·i, NguyƠn Du, NguyƠn §×nh ChiĨu, NguyƠn KhuyÕn. 
- Một số đặc điểm của về hình thức của văn học trung đại ?
- Tư duy nghệ thuật ? Quan niệm thẩm mĩ ?
- Bút pháp nghệ thuật ?
Học sinh lập bảng tổng kết theo mẫu trong SGK (dùng bảng phụ)
NHÓM 1: Phụ trách thể kí và thơ lục bát. (Vào phủ chúa Trịnh, Truyện Kiều, Lẽ ghét thương)
NHÓM 2: Phụ trách thể thơ song thất lục bát và hát nói. (Khóc Dương Khuê, Bài ca ngất ngưởng, Bài ca phong cảnh Hương Sơn)
NHÓM 3: Phụ trách thể thơ Đường luật và ca – hành. (Chạy giặc, Tự tình II, Câu cá mùa thu, Vịnh khoa thi Hương, Thương vợ)
NHÓM 4: Phụ trách thể chiếu và văn tế. (Chiếu cầu hiền, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc)
(TIẾT 30)
Một số đặc điểm của về hình thức của văn học trung đại : Tư duy nghệ thuật,
quan niệm thẩm mĩ, bút pháp nghệ thuật, thể loại được thể hiện như thế nào?
T¹i sao l¹i ph¶i chĩ ý ®Õn thĨ lo¹i cđa t¸c phÈm?
®Ỉc tr­ng cđa v¨n häc trung ®¹i cã g× cÇn chĩ ý?
Nh÷ng vÊn ®Ị néi dung mµ v¨n häc thêi kú nµy ph¶n ¸nh?
H×nh th­c, thĨ lo¹i cđa v¨n häc thêi k× nµy?
DỈc tr­ng cđa v½nu«i trung ®¹i?
Nh÷ng t¸c phÈm viÕt b»ng thỴ lơc b¸t thµnh c«ng?
Th¬ song thÊt thĨ hiƯn c¶m xĩc g×?
H¸t ®Ỉc ®iỴm cđa th¬ h¸t nãi?
Nh÷ng t¸c phÈm viÕt theo thĨ §­êng luËt?
Ca, hµnh lµ thĨ th¬ nh­ thÕ nµo?
®Ỉc tr­ng v¨n tÕ?
- ThĨ lo¹i: Quy ®Þnh cÊu trĩc v¨n b¶n, c¸ch thøc diƠn ®¹t néi dung ph¶n ¸nh. 
- N¾m ®­ỵc ®Ỉc ®iĨm cđa thĨ lo¹i lµ cã c¬ së kh¸m ph¸ t¸c phÈm.
- V¨n häc trung ®¹i cã lèi diƠn ®¹t riªng.
- dïng ®iĨn tÝch ®iĨn cè.
- tõ H¸n ViƯt, tõ cỉ, tõ khã..
- ­íc lƯ t­ỵng tr­ng nen cÇn n¾m ®­ỵc nh÷ng h×nh ¶nh ­íc lƯ vµ c¸ch nãi t­ỵng tr­ng c¬ b¶n.
- Đặc điểm về hình thức của thơ Đường luật :
- Về ngắt nhịp : Thơ thất ngôn bát cú Đường luật (TNBCĐL) ngắt nhịp theo kiểu phối hợp chẵn – lẽ : 4/3
- Về phối thanh: Xét ở 2 khía cạnh : luật và niêm.
- Về luật : Có hai loại : + Thơ thất ngôn bát cú Đường luật làm theo luật bằng, vần bằng : là bài thơ được bắt đầu bằng tiếng thứ 2 của câu 1 mang thanh B, và vần B ở cuối các câu : 1, 2, 4, 6, 8.
+ Thơ thất ngôn bát cú Đường luật làm theo luật trắc, vần bằng: là bài thơ được bắt đầu bằng tiếng thứ 2 của câu 1 mang thanh T, và vần B ở cuối các câu 1, 2, 4, 6, 8.
+ Trong một câu thơ, các tiếng 2,4,6 phải ngược thanh nhau; còn các tiếng 1, 3, 5, 7 có thể linh hoạt về luật B-T.
- Về niêm : Là sự liên kết về âm luật của hai câu thơ Đường luật :
+ Hai câu thơ là niêm nhau: khi tiếng thứ hai của 2 câu thơ cùng theo một luật (B hay T).
+ Trong thơ TNBCĐL, các cặp sau đây niêm với nhau : 1-8, 2-3, 4-5, 6-7, 8-1 (không niêm theo đúng luật gọi là thất niêm).
- Bố cục : Hai câu đề : Câu 1 : Mở bài gọi là phá đề ; Câu 2 : vào bài gọi là thừa đề
- Hai câu thực : Câu 3 và 4 đối nhau, dùng để giải thích đề
- Hai câu luận: Câu 5 và 6 đối nhau, bàn luận về đề.
- Hai câu kết :	Câu 7 và 8 tóm tắt ý cả bài.
- Đặc điểm của văn tế: Gồm 4 phần: Lung khởi, thích thực, ai vãn và phần kết.
Thể văn: thể phú đường luật có vần, có đối
-Đặc điểm của thể hát nói : Lời của bài hát nói có 11 câu, chia làm 3 khổ :
+ Khổ đầu : 4 câu, vần cuối các câu lần lượt là : T-B-B-T
+ Khổ giữa : 4 câu, vần cuối các câu lần lượt là : T-B-B-T
+ Khổ cuối : 3 câu, vần cuối các câu làn lượt là : T-B-B
I. GIỚI THIỆU CHUNG
 1. Nội dung yêu nước giai đoạn thế kỉ XVIII- hết tk XIX: là nội dung lớn, xuyên suốt quá trình tồn tại và phát triển của văn học trung đại Việt Nam. trung quân ái quốc, ý thức độc lập, tự chủ, tự cường, lòng căm thù giặc, tinh thần chiến đấu, yêu thiên nhiên đất nước Những điểm mới của văn học giai đoạn này là: ý thức về vai trò của hiền tài đối với đất nước (Chiếu cầu hiền – Ngô Thì Nhậm), tư tưởng canh tân đất nước ( Xin lập khoa luật – Nguyễn Trường Tộ), chủ nghĩa yêu nước trong văn học nửa cuối thế kỉ XIX mang âm hưởng bi tráng ( Nguyễn Đình Chiểu)
– Nội dung : “ Trung quân ái quốc”. Ý thức độc lập tự chủ, tự cường, tự hào dân tộc. Lòng căm giận kẻ thù. Tinh thần quyết chiến quyết thắng của dân tộc. Niềm tự hào về chiến thắng, truyền thống đấu tranh của dân tộc. Tự hào, biết ơn những người đã hy sinh vì đất nước.- Tình yêu thiên nhiên, cuộc sống tha thiết. Cảm hứng bi tráng khi nước mât nhà tan
- Những biểu hiện của nội dung yêu nước qua các tác phẩm và đoạn trích
 + Chạy giặc: Lòng căm thù giặc, nỗi xót xa trước cảnh đất nước bị tàn phá
 + Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc: ca ngợi những người nghĩa sĩ hi sinh vì Tổ quốc
 + Bài ca phong cảnh Hương Sơn (Chu Mạnh Trinh): ngợi ca vẻ đẹp thiên nhiên đất nước
 + Vịnh khoa thi hương: Lòng căm thù giặc và nỗi đau trước cảnh nước mất nhà tan. 
 +Vào phủ chúa Trịnh: sống thanh bạch không bị danh lợi cám dỗ. + Truyện Lục Vân Tiên: đề cao đạo lí nhân nghĩa.
 + Tự tình II: nói thẳng tình cảm và khát vọng của mình.
 + Bài ca ngất ngưởng: sống thực lòng.
 + Bài ca ngắn đi trên bãi cát: lựa chọn con đường mình phải đi. + Khóc Dương Khuê: nỗi đau mất bạn.
 + Thương vợ: cảm thương cho nỗi vất vả, gian lao vì chồng con của người vợ hiền thục.
 + Câu cá mùa thu, Bài ca cảnh đẹp Hương Sơn: thưởng thức vẻ đẹp quê hương đất nước. 
2. Nội dung nhân đạo giai đoạn thế kỉ XVIII- hết tk XIX.
- Văn học từ TK XVIII đến hết TK XIX xuất hiện trào lưu nhân đạo chủ nghĩa, các tác phẩm đều tập trung vào vấn đề con người, nhận thức con người, đề cao con người, đấu tranh chống lại những thế lực đen tối và phản động để bảo vệ con người, thương cảm trước những bi kịch và đồng cảm với khát vọng của con người. 
- Những biễu hiện phong phú: là nội dung lớn, xuyên suốt quá trình tồn tại và phát triển của văn học trung đại Việt Nam. Đề cao truyền thống đạo lí, khẳng định quyền sống con người và khẳng định con người cá nhân. Bắt nguồn từ truyền thống nhân đạo, cội nguồn văn hóa dân gian của dân tộc và tư tưởng tích cực của tôn giáo: Phật, Nho, Đạo giáo. Cảm thông, chia sẻ với người bất hạnh. Khẳng định đề cao tài năng, phẩm chất tốt đẹp của con người về tài năng khát vọng, quyền sống tự do, hạnh phúc, cơng bằng. Lên án hành vi vô nhân đạo, thế lực bạo tàn chà đạp con người. 
- Vấn đề cơ bản nhất của nội dung nhân đạo trong văn học giai đoạn này: hướng vào quyền sống của con người cá nhân, con người trần thế. Chứng minh qua các tác giả, tác phẩm
+ Truyện Kiều: đề cao tình yêu , khát vọng tự do và công lí, ngợi ca phẩm chất của con người
+Chinh phụ ngâm: nỗi cô đơn và nỗi lo vì hạnh phúc tuổi trẻ phai tàn do chiến tranh gây ra và lên án chiến tranh
+ Thơ Hồ Xuân Hương: Đó là con người cá nhân khao khát sống, khao khát tình yêu hạnh phúc được thể hiện bằng một cách nói mạnh mẽ, táo bạo
+ Bài ca ngất ngưởng ( Nguyễn Công Trứ) : con người cá nhân tài năng có lối sống phong khoáng
+ Câu cá mùa thu ( Nguyễn Khuyến): con người cá nhân trống rỗng, mất ý nghĩa
+ Thơ Tú Xương: con người cá nhân tự khẳng định mình bằng nụ cười trào phúng
- Bắt nguồn từ truyền thống nhân đạo của người Việt Nam, vừa tiếp thu tư tưởng tích cực của Nho, Phật, Lão; tập trung vào v/đ con người, đấu tranh với mọi thế lực đen tối để khẳng định những giá trị chân chính của con người.
- Những đức tính tốt đẹp của con người Việt Nam. Những biểu hiện của nội dung này nhằm đề cao truyền thống đạo lí, khẳng định quyền sống của con người - khẳng định con người cá nhân:
 + Truyện Kiều: đề cao vai trò tình yêu à muốn chống lại định mệnh. + Chinh phụ ngâm: lên án cuộc chiến tranh phi nghĩa đã chia cắt tình yêu lứa đôi.
 + Thơ Hồ Xuân Hương: Khao khát sống, khao khát hạnh phúc bằng tình yêu đích thực à dám nói lên một cách thẳng thắn những ước muốn của người phụ nữ với một cá tính ngang tàng, mạnh mẽ.
 + Truyện Lục Vân Tiên: con người nghĩa hiệp và hành động theo chuẩn mực đạo đức Nho giáo.
 + Bài ca ngất ngưởng: chọn cách sống riêng ra ngoài khuôn khổ của tư tưởng chính thống. 
- Khẳng định con người cá nhân là cơ bản nhất. Vì cảm hứng nhân đạo có những biểu hiện mới khi hướng vào quyền con người, ý thức về cá nhân đậm nét hơn ( quyền sống, quyền hạnh phúc, tài năng cá nhân).
3. Giá trị phản ánh và phê phán của Vào phủ chúa Trịnh - Lê Hữu Trác 
- Lê Hữu Trác ghi lại chân thực và sâu sắc hình ảnh phủ chúa Trịnh với những cung điện và con người cụ thể , với cảnh sống xa ho ađầy quyền uy
- Phê phán cảnh sống hưởng lạc và xa hoa , lộng quyền của chúa Trịnh
 4. Nội dung thơ văn Nguyễn Đình Chiểu
- Nội dung: đề cao đạo lí nhân nghĩa (Truyện Lục Vân Tiên), lòng yêu nước (Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc). Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc là một tượng đài bi tráng và bất tử về người nông dân khởi nghĩa đầu tiên xuất hiện trong văn học: Bi: đau thương, gợi lên từ đời sống lam lũ, vất vả, nỗi đau thương mất mát và tiếng khóc xót xa của những người còn sống. Tráng: lòng căm thù giặc, hành động quả cảm, ngợi ca công đức của những nghĩa sĩ hi sinh
 5. Ch©n dung con ng­êi ViƯt Nam yªu n­íc, giµu t×nh c¶m:
- Con ng­êi yªu n­íc th­¬ng nßi, s½n sµng hy sinh ®Ĩ b¶o vƯ tỉ quèc. Lßng yªu n­íc thĨ hiƯn ë nhiỊu s¾c ®é, tr©n träng t×nh nghÜa, chÞu khã hay lam, hay lµm, biÕt nh×n th¼ng vµo b¶n th©n, biÕt suy nghÜ, day døt vỊ cuéc sèng cđa m×nh vµ cđa mäi ng­êi.
2. Một số đặc điểm của về hình thức của văn học trung đại
 a. Tư duy nghệ thuật:
- Tính quy phạm và việc phá vỡ tính quy phạm trong bài “Câu cá mùa thu ”của Nguyễn Khuyến
+ Tính quy phạm:Thể loại : thất ngôn bát cú, hình ảnh ước lệ: thu thiên, thu thuỷ, thu diệp, ngư ông
+ Phá vỡ tình quy phạm: cảnh thu mang những nét riêng của mùa thu đồng bằng Bắc Bộ, chiếc ao làng với sóng hơi gợn, nước trong veo, lối vào nhà ngõ trúc quanh co.., cách sử dụng vần điệu, vần eo gợi không gian ngoại cảnh và tâm cảnh như tĩnh lặng thu hẹp dần. Ngôn ngữ bài thơ viết bằng chữ Nôm. Qua bài thơ, thấy được làng cảnh quê hương Việt Nam và tấm lòng của nhà thơ với quê hương đất nước
* Tính quy phạm và việc phá vỡ tính quy phạm trong bài “Câu cá mùa thu ”: 
- Khuynh hướng phá vỡ tính quy phạm qua ” Mùa thu câu cá”. Bài thơ lấy đề tài từ cuộc sống thôn quê. Cảnh thu mang nét riêng của mùa thu đồng bằng Bắc Bộ mùa thu thường có các hình ảnh như thu thiên, thu thuỷ, thu phong, thu hoa, thu ba, thu diệp). Nhà thơ phát hiện được mối quan hệ giàu giá trị nhân văn giữa thiên nhiên va đời sống con người – hình tượng thơ chân thực, sinh động, gần gũi với tâm hồn dân tộc. Nguyễn Khuyến là bậc thầy trong việc đưa từ láy vào thơ.
 b. Quan niệm thẩm mĩ: hướng về những cái đẹp trong quá khứ, thiên về cái cao cả, tao nhã, ưa sử dụng những điển cố, điển tích những thi liệu Hán học
- Truyện Lục Vân Tiên: sử dụng những điển tích liên quan đến các ông vua tàn ác, không chăm lo được cuộc sống của nhân dân: Kiệt Trụ mê dâm, U Lệ đa đoan, đời Ngũ Bá
- Bài ca ngất ngưởng: phơi phới ngon đông phong, phường Hàn Phú nhằm nói lên cái thú tiêu dao của một người nằm ngoài vòng danh lợi, khẳng định lối sống ngất ngưởng của mình, đặt mình với những bậc tiền bối ngày xưa
- Bài ca ngắn đi trên bãi cát:ông tiên ngủ kĩ, danh lợi là những điển tích, điển cố, những thi liệu Hán được Cao Bá Quát dùng để bộc lộ sự chán ghét của người trí thức đối với con đường danh lợi tầm thường đồng thời thể hiện khao khát thay đổi cuộc sống.
 c.Bút pháp nghệ thuật : thiên về ước lệ tượng trưng 
- Bài ca ngắn đi trên bãi cát: bãi cát là hình ảnh tượng trưng cho con đường danh lợi nhọc nhằn, gian khổ. Những người tất tả đi trên bãi cát là những người ham công danh, sẵn sàng vì công danh mà chạy ngược, chạy xuôi. Con đường cùng: tượng trưng cho con đường công danh thi cử, con đường vô nghĩa, và con đường bế tắc của xã hội trong hoàn cảnh Cao Bá Quát viết bài thơ này.
 d.Thể loại: Thường sử dụng các thể loại có kết cấu định hình và tính ổn định cao: biểu, chiếu, tấu, sớ, cáo hịch, thơ tứ tuyệt, ngũ ngôn, thất ngôn VD: Chiếu cầu hiền, Cáo bình Ngô, Hịch tướng sĩ, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc
* v¨n xu«i tù sù: c¸c t¸c phÈm : ChuyƯn chøc ph¸n sù ®Ịn T¶n viªn- NguyƠn D÷, Vµo phđ chĩa TrÞnh- Lª H÷u Tr¸c, Cha t«i - §Ỉng Huy Trø.
* Th¬ lơc b¸t: lµ thĨ lo¹i ®­ỵc dïng trong nh÷ng t¸c phÈm cã gi¸ trj: TruyƯn KiỊu- NguyƠn Du, LÏ ghÐt th­¬ng – NguyƠn §×nh ChiĨu.Lơc V¨n Tiªn –NguyƠn §×nh ChiĨu.
* Th¬ song thÊt lơc b¸t: phï hỵp víi nh÷ng c¶m xĩc buån ®au da diÕt, Khãc D­¬ng Khuª – NguyƠn KhuyÕn.
* Th¬ h¸t nãi: Mét lo¹i h×nh ®éc ®¸o, thĨ hiĐn sù ph¸t triĨn cđa th¬ ca d©n téc. T¸c phÈm Bµi ca ngÊt ng­ëng –NguyƠn C«ng Trø, Bµi ca phong c¶nh H­¬ung S¬n- Chu M¹nh Trinh.
* Th¬ §­êng luËt: cã nhiỊu b×a th¬ s¸ng t¸c theo thĨ thoe nµy rÊt thµnh c«ng nh­: Thu ®iÕu –NguyƠn KhuyÕn, tù t×nh – Hå Xu©n H­¬ng. 
* Ca, hµnh: tù do, tho¶i m¸i diƠn t¶ nh÷ng néi dung phãng kho¸ng tù do. * ThĨ chiÕu: T¸c phÈm : v¨n ®iỊu trÇn – NguyƠn Tr­êng Té. 
* V¨n tÕ: V¨n tÕ nghÜa sü CÇn Duéc..
* KÞch b¶n t­êng: S¬n HËu
III. HƯỚNG DẪN TỰ HỌC
- Tinh thần yêu nước và tư tưởng nhân đạo của nền VHTĐ VN. Đặc điểm về thi pháp VHTĐ. N¾m l¹i nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n nhÊt vỊ mét sè t¸c gia vµ mät sè t¸c ph©m v¨n häc trung ®¹i trong s¸ch gi¸o khoa HƯ thèng ho¸ nh÷ng tri thøc Êy trªn hai b×nh diƯn lÞch sư v¨n häc vµ thĨ lo¹i.
- HS tự tìm hiểu thêm những tác phẩm còn lại. Chuẩn bị tốt cho tiết Thao tác lập luận so sánh.uag của dòng sông và những chiến công hiển hách ở đâýcâng oanh liệt nhất trong lịch sử d
* Phương pháp
 1. HS tự làm: Thuyết trình, thảo luận theo từng nhóm.
STT
Tên tác giả
Tên tác phẩm
Những điểm cơ bản về nội dung và nghệ thuật
1
2
D. Rút kinh nghiệm.