Giáo án Ngữ văn 11 - Tiết học 1, 2: Vào phủ Chúa Trịnh

Tuần 1 : Từ .đến..
Ngày soạn : 	
Ngày dạy :
Tiết số : 1-2
 VÀO PHỦ CHÚA TRỊNH
 (Trích Thượng kinh kí sự)
 -Lê Hữu Trác-
 I.Mục tiêu bài học: Giúp HS hiểu
 1.Kiến thức:
– Bức tranh chân thực, sống động về cuộc sống xa hoa, đầy quyền uy nơi phủ chúa Trịnh và thái độ tâm trạng của nhân vật “tôi” khi bước vào phủ chúa chữa bệnh cho Trịnh Cán.
– Vẻ đẹp tâm hồn của Hải Thượng Lãn Ông; lương y; nhà nho thanh cao, coi thường danh lợi.
– Những nét đặc sắc của bút pháp kí sự: tài quan sát miêu tả sinh động những sự việc có thật; lối kể chuyện lôi cuốn, hấp dẫn; lựa chọn chi tiết đặc sắc; đan xen văn xuôi và thơ.
 2.Kỹ năng: Đọc hiểu thể kí sự trung đại theo đặc trưng thể loại.
 3.Thái độ: Thái độ phê phán nghiêm túc lối sống xa hoa nơi phủ chúa.
Trân trọng lương y, có tâm có đức.
 4.Định hướng phát triển năng lực HS:
– Năng lực chung: NLGQ vấn đề, NL hợp tác, NL tự học, NL sáng tạo
– NL đặc thù: Nl giao tiếp tiếng Việt, Nl cảm thụ văn học
 II.Chuẩn bị bài học:
 1.GV: SGK, SGV, tài liệu tham khảo
  2.HS:   SGK, tài liệu tham khảo
 III.Tiến trình bài học : 
 1. Ổn định lớp: Kiểm tra sĩ số (1 phút)
 2. Kiểm tra bài cũ: Không
 3. Bài mới:Văn học là tấm gương phản ánh hiện thực đời sống một cách chân thực nhất,thể loại kí sự với đặc trưng là ghi chép sự việc,câu chuyện có thật và tương đối hoàn chỉnh đã hoàn thành xuất sắc chức năng đó.Để các em nhận thức những nét cơ bản về thể kí,chúng ta tìm hiểu bài : Vào phủ chúa Trịnh .
                                                   Hoạt động 1: Khởi động ( 5 phút )
 *Mục tiêu : giúp học sinh ôn lại kiến thức,gợi dẫn vào bài mới
*Hình thức tổ chức : HS hoạt động cá nhân trên lớp
- B1: GV chuyển giao nhiệm vụ 
Trong chương trình Ngữ Văn lớp 9, các em đã được học đoạn trích nào mà nội dung của nó phản ánh hiện thực xa hoa trong phủ chúa, sự nhũng nhiễu của quan lại thời Lê- Trịnh?
Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh(Vũ trung tùy bút – Phạm Đình Hổ)
 -B2 : HS thực hiện nhiệm vụ
-B3: Báo cáo thảo luận
-B4:GV chốt kiến thức:Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh(Vũ trung tùy bút – Phạm Đình Hổ)
GV giới thiệu nội dung chính hình thành kiến kiến thức:
- Quang cảnh và cung cách sinh hoạt trong phủ chúa
-Thái độ và tâm trạng tác giả khi vào phủ chúa Trịnh
-Nghệ thuật viết kí sự và giá trị của đoạn trích
 Hoạt động 2: Hình thành kiến thức ( 75 phút )
Hoạt động của GV và HS
Nội dung cần đạt
HĐ 2.1 : Tìm hiểu phần I tìm hiểu chung về tác giả,tác phẩm
*Mục tiêu : GV giúp học sinh nắm bắt được những nét cơ bản về cuộc đời sự nghiệp của Lê Hữu Trác;đặc trưng của thể loại kí sự thông qua tác phẩm Thương Kinh kí sự.
*Hình thức tổ chức : hs hoạt động cá nhân trên lớp
-B1:GV chuyển giao nhiệm vụ cho hs
 + Nêu những nét chính trong cuộc đời và sự nghiệp của LHT
+ Đặc trưng của thể kí là gì ?
+ Nêu nội dung tác phẩm Thương kinh kí sự 
-B2:Thực hiện nhiệm vụ : hs đọc tiểu dẫn sgk và trả lời câu hỏi
-B3:Báo cáo,thảo luận
-B4:GV chốt kiến thức
GV bổ sung:
Chữ lãn (lười) thể hiện rất rõ con người LHT: ghét danh lợi,  yêu cây cỏ, thích bầu bạn cùng thiên nhiên, chuyên tâm làm thuốc, chữa bệnh cứu người, viết sách để dạy học trò.
HĐ 2.2: Chia bố cục
*Mục tiêu :Giúp hs xác định được bố cục của văn bản
*Hình thức tổ chức : hs hoạt động cá nhân trên lớp
-B1: Chuyển giao nhiệm vụ : Dựa vào phần chuẩn bị bài ở nhà,theo em văn bản VPCT được chia làm mấy đoạn ?
-B2:Thực hiện nhiệm vụ
-B3: Báo cáo,thảo luận
-B4:GV chốt kiến thức
HĐ 2.3: Tìm hiểu quang cảnh và cung cách sinh hoạt trong phủ chúa Trịnh
*Mục tiêu :Giúp hs tìm hiểu được quang cảnh và cung cách sinh hoạt trong phủ chúa
*Hình thức tổ chức : hs hoạt động cá nhân trên lớp
 -B1: Chuyển giao nhiệm vụ 
GV: + Nhìn lại con đường theo chân tác giả vào phủ chúa Trịnh, em thấy ấn tượng nhất điều gì về quang cảnh nơi phủ chúa?
I. Tìm hiểu chung.
1. Tác giả Lê Hữu Trác
– Lê Hữu Trác ( 1724 – 1791 ): Sống vào nửa cuối TK XVIII.
– Biệt hiệu: Hải Thượng Lãn Ông (ông già lười ở đất Thượng Hồng)
– Quê quán: làng Liêu Xá huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương(nay là Hưng Yên.). Gần 30 tuổi ông về sống tại quê mẹ ở Hương Sơn Hà Tĩnh
– Gia đình: Có truyền thống học hành, thi cử, đỗ đạt.
– Con người:
+  Là một vị lương y lỗi lạc, y đức ngời sáng.
+ Là một nhà văn, nhà thơ lớn có đóng góp đáng ghi nhận với nền văn học nước nhà.
+  Là một con người khiêm tốn, nhân hậu, yêu thích núi non, cây cỏ, bầu bạn cùng thiên nhiên, chuyên tâm vào việc làm thuốc, chữa bệnh cứu người, viết sách để dạy học trò, sáng tác thơ văn để di dưỡng tinh thần.
– Cuộc đời: Gắn bó sâu nặng với quê mẹ ở Hương Sơn, Hà Tĩnh.
 2.  Tác phẩm.
– Nhan đề: Thượng kinh kí sự (Kí sự đến kinh đô)
– Xuất xứ: Nằm cuối tác phẩm “Hải Thượng y tông tâm lĩnh” (66 quyển, sách về y học đồng thời cũng là một tác phẩm văn học lớn).
– Thể loại: Tập kí sự bằng chữ Hán, viết năm 1782, khắc in 1885.
Đánh dấu sự phát triển mới của thể kí Việt Nam thời trung đại.
– ND: Ghi chép câu chuyện, sự việc có thật khi LHT từ Hà Tĩnh lên kinh đô Thăng Long chữa bệnh cho cha con chúa Trịnh Sâm (khoảng thời gian: tháng giêng năm 1782 – 2/11/1872).
3. Đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh :
– Tác giả ghi lại những điều mắt thấy tai nghe khi vào phủ để bắt mạch, kê đơn chữa bệnh cho thế tử Trịnh Cánvà chúa Trịnh Sâm .
– Bố cục: 2 phần.
+ P1 (xem mạch Đông cung cho thật kĩ): Cuộc sống nơi phủ chúa.
+ P2 (còn lại): Cảnh LHT bắt mạch, kê đơn cho thế tử Trịnh Cán.
II: Đọc hiểu văn bản
1. Đọc và tóm tắt các sự việc chính.
Yêu cầu HS Đọc chậm,chú ý tới giọng kể của văn bản
2. Đọc hiểu chi tiết
1. Quang cảnh và cung cách sinh hoạt trong phủ chúa Trịnh
a) Quang cảnh
– Đường vào phủ: Mấy lần cửa, mỗi cửa đều có vệ sĩ canh gác, ai ra vào phải có thẻ. Con đường đi là những dãy hành lang quanh co nối nhau liên tiếp. Vườn hoa trong phủ cây cối um tùm, chim kêu ríu rít, danh hoa đua thắm, gió đưa thoang thoảng mùi hương
– Trong phủ: Nhà Đại Đường, Quyển bổng, Gác tía với đồ nghi trượng sơn son thếp vàng, sập thếp vàng, võng điều, mâm vàng chén bạc, đồ ăn toàn của ngon vật lạ.
– Nội cung: 5-6 lần trướng gấm, trong phòng thắp nến , giữa phòng có một cái sập thếp vàng, ghế rồng, nệm gấm, đèn sáp, hương hoa ngào ngạt.
=> Ấn tượng về phủ chúa là chốn thâm nghiêm, kín cổng cao tường, vô cùng xa hoa tráng lệ. Màu sắc chủ đạo là màu đỏ, vàng, rực rỡ đua nhau lấp lánh. Cuộc sống trong phủ chúa là cuộc sống hưởng lạc của vua chúa với cung tần, mĩ nữ, cảnh đẹp, món ngon. Không khí trong phủ chúa là một không khí ngột ngạt tù đọng, chỉ thấy hơi người, phấn sáp, đèn nến, “hương hoa ngào ngạt” mà thiếu hẳn sự thanh thoát của khí trời.
+ Lần đầu tiên vào phủ chúa, Hải Thượng Lãn Ông nhận xét cảnh sống ở đây thực khác hẳn người thường. Em có nhận thấy điều đó qua cung cách sinh hoạt?
 + Hãy chọn và phân tích một vài chi tiết thú vị trong đoạn trích?
 -B2: Thực hiện nhiệm vụ
HS đọc kĩ văn bản sgk,thảo luận dựa trên sự chuẩn bị bài học tại nhà.
-B3: Báo cáo,thảo luận
GV gọi từ 1-2 hs trả lời theo từng ý,các em khác phản biện khi được yêu cầu
-B4: GV chốt kiến thức
 GV có sự liên hệ so sánh giữa quanh cảnh và cung cách sinh hoạt hết sức sa hoa lộng lẫy có phần dư thừa trong phủ chúa quyền uy với khung cảnh đời sống hiện thực của tầng lớp bình dân thời đó ( nghèo đói,xác xơ ) để thấy được giá trị hiện thực phê phán sâu sắc của tác phẩm
 GV bình luận,mở rộng và bàn bạc về những chi tiết nghệ thuật mang tính tương phản cao
HĐ 2.4 : Tìm hiểu thái độ và tâm trạng của tác giả khi vào phủ chúa
*Mục tiêu :Giúp hs nắm được thái độ và tâm trạng của tác giarkhi vào phủ chúa từ đó đưa ra những bình luận xác đáng về vẻ đẹp tâm hồn của bậc danh nho Lê Hữu Trác.
*Hình thức tổ chức : hs hoạt động cá nhân trên lớp
 -B1: chuyển giao nhiệm vụ
 + theo em thái độ của tác giả được khắc họa qua những chi tiết nghệ thuật nào ?từ những chi tiết đó tác giả đưa ra những nhận xét ntn?
 +Trong khi bắt bệnh cho thế tử trong con người Lê Hữu Trác luôn có sự giằng co quyết liệt hoặc chuẩn bệnh theo y đức mà kê thuôc hoặc lựa theo phương sách hòa hoãn mà kê thuốc trị bệnh,em có suy nghĩ gì về điều đó ? 
-B2:HS thực hiện nhiệm vụ : đọc kĩ đoạn đối thoại khi Lê Hữu Trác bắt bệnh cho thế tử Trịnh Cán.
-B3: Báo cáo,thảo luận 
-B4:GV chốt kiến thức
GV thuyết giảng: Cách chữa bệnh của các vị thầy thuốc khác và quan chánh đường là Có bệnh thì trước hết phải đuổi bệnh. Khi đã đuổi cái tà đi thì hãy bổ, thì mới là cái phép đúng đắn nhất.  LHT lí giải về căn bệnh của thế tử là do ở trong chốn màn che trướng phủ, ăn quá no mặc quá ấm nên phủ tạng yếu đi, nguyên khí hao mòn, thương tổn quá mức. Đó là căn bệnh có nguồn gốc từ cái xa hoa no đủ, hưởng lạc. Bệnh từ trong mà phát ra do nguyên khí bên trong ko
vững mà âm hỏa đi càn
 HĐ 2.5 : Tìm hiểu giá trị nghệ thuật và nội dung của đoạn trích
*Mục tiêu : gúp học sinh phát hiện và tổng kết những giá trị cốt lõi về nội dung và nghệ thuật của đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh
*Hình thức tổ chức : HS làm việc cá nhân tại lớp theo sự dẫn dắt gợi mở của giáo viên
-B1:Chuyển giao nhiệm vụ
GV: +Có người cho rằng Thượng kinh kí sự là một cuốn sổ tay cá nhân của thầy thuốc LHT ghi chép các tư liệu về chuyến lên kinh chữa bệnh cho cha con thế tử? Ý kiến của em?
 + Qua đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh em có nhận xét ntn về tài năng và phẩm chất của tác giả LHT ?
+ Nét đặc sắc trong bút pháp kí sự của tác phẩm?
-B3: Báo cáo thảo luận
-B4: GV chốt kiến thức
b) Cung cách sinh hoạt
– Đến phủ chúa phải có thánh chỉ, có thẻ mới được vào. Để dẫn người vào phủ có một tên đầy tớ chạy đàng trước hét đường, lính đem cáng đón người thì chạy như ngựa lồngkhiến người ngồi trong cáng dù được đón khám bệnh mà như chịu cực hình bị xóc một mẻ khổ ko nói hết.
– Phủ chúa có cả một guồng máy phục vụ đông đúc, tấp nập. Những người giữ cửa quyền báo rộn ràng, người có việc quan qua lại như mắc cửi, vệ sĩ canh giữ cửa cung, quan truyền chỉ chuyên việc truyền mệnhCác danh y của sáu cung, hai viện được tiến cử từ mọi nơi ngồi chờ đợi, túc trực ở phòng trà, các phi tần chầu chực xung quanh thánh thượng, người hầu đứng xung quanh thế tử, trong màn là che ngang sân là các cung nhân đứng xúm xít.
– Phủ chúa là nơi quyền uy tối thượng, bởi vậy tất cả những lời xưng hô, bẩm tấu đều phải rất kính cẩn, lễ phép. Trong phủ còn có lệ kị húy rất đặc biệt, kiêng nhắc đến từ  thuốc,.
– Khám bệnh cho thế tử phải tuân theo một loạt các phép tắc. Bắt đầu là Tôi nín thở đứng chờ ở xa. Rồi thầy thuốc phải quỳ 4 lạy theo lệnh của quan chánh đường. Lại theo lệnh quan, thầy thuốc già yếu được phép ngồi bắt mạch,
Phủ chúa quả thực ko chỉ đẹp lộng lẫy, thâm nghiêm mà còn là chốn uy quyền tối thượng với cung cách sống lễ nghi, khuôn phép tạo nên không khí trang nghiêm ,kính cẩn đến ngột ngạt. Tất cả những gì thường chỉ thấy xuất hiện trong cung vua thì nay xuất hiện trong phủ chúa. Chúa được gọi là Thánh thượng, lệnh chúa được gọi là Thánh chỉ,=> uy quyền lấn lướt vua của chúa Trịnh Sâm.
Có những chi tiết trong tác phẩm tưởng thoáng qua như ghi chép khách quan đơn thuần song lại bộc lộ một nhãn quan kí sự sâu sắc của tác giả.
–   Chi tiết về nội cung thế tử: đường đi tối om, mấy lần trướng gấm, quang cảnh xung quanh phòng: phòng rộng, giữa là sập thếp vàng,Những chi tiết đó đã nói lên nguồn gốc, căn nguyên của căn bệnh, đồng thời tự nó cũng phơi bày trước mắt người đọc sự hưởng lạc, ăn chơi của phủ chúa.
–   Chi tiết thầy thuốc già yếu trước khi khám bệnh được truyền lạy thế tử để nhận lại một lời khen tặng từ một đứa trẻ năm , sáu tuổi: Ông này lạy khéo. Chi tiết này cùng lời chú thích về phòng trà của tác giả dường như thoáng chút hài hước. Người ta khoác cho một đứa trẻ con những danh vị, uy quyền của chốn phủ chúa, song câu ban tặng cho thấy mối quan tâm của thế tử chỉ là lạy khéo mà thôi – vì đó chỉ là một đứa trẻ à tất cả biến thành trò hề.
–   Chi tiết Thánh thượng đang ngự, xung quanh có phi tần chầu chực, có mấy người cung nhân đang đứng xúm xít.tự nó phơi bày hiện thực hưởng lạc nơi phủ chúa mà ko cần thêm một lời bình luận nào
Viết kí mà chân thực như viết sử.
2. Thái độ và tâm trạng tác giả khi vào phủ chúa Trịnh
– Cách nhìn, thái độ của tác giả đối với cuộc sống chốn phủ chúa:
+ Thể hiện gián tiếp qua việc miêu tả, ghi chép đầy đủ, tỉ mỉ con đường vào phủ, từ lúc được lệnh truyền cho đến khi y lệnh về chờ thánh chỉ. Sự xa hoa trong bức tranh hiện thực được miêu tả tự nó phơi bày ra trước mắt người đọc.
+ Thể hiện trực tiếp qua cách quan sát, lời bình, những suy nghĩ của tác giả. Từng là con quan, biết đến chốn phồn hoa, đô hội, vậy mà tác giả ko thể tưởng tượng được mức độ của sự tráng lệ, xa hoa nơi phủ chúa. Ông nhận xét: Cảnh giàu sang của vua chúa thực khác hẳn người thường. Tác giả còn làm một bài thơ miêu tả sự rực rỡ sang trọng với lời khái quát cuối bài Cả trời Nam sang nhất là đây. Quan Chánh Đường mời ăn cơm ở điếm Hậu mã là dịp để tác giả mục sở thị  sự ăn nơi phủ chúa – toàn của ngon vật lạ, mâm vàng chén bạc lấp lánh sáng: Tôi bây giờ mới biết cái phong vị của nhà đại gia.
   Nhận xét :
– Ngạc nhiên trước vẻ đẹp cao sang quyền quý.
– Thờ ơ, dửng dưng với những quyến rũ vật chất, ko đồng tình với cuộc sống no đủ nhưng thiếu khí trời và tự do
–   Tâm trạng của tác giả khi kê đơn cho thế tử:
+ Hiểu rõ căn bệnh của thế tử                      + Bắt được bệnh rồi nhưng chữa thế nào đây lại là một cuộc đấu tranh giằng co bên trong con người HTLO. Người thầy thuốc hiểu rõ bệnh của thế tử và tìm cách chữa từ cội nguồn gốc rễ. Nhưng nếu chữa khỏi sẽ bị danh lợi ràng buộc, ko thể về núi. Ông nghĩ đến phương thuốc hòa hoãn, chữa bệnh cầm chừng vô thưởng vô phạt. Song y đức, trách nhiệm nghề  nghiệp, lương tâm, tấm lòng đối với ông cha và phẩm chất trung thực của người thầy thuốc đã lên tiếng. Ông dám nói thẳng và chữa thật căn bệnh của thế tử. Ông kiên quyết bảo vệ quan điểm của chính mình mặc dù ko thuận với số đông.
–      Những phẩm chất tốt đẹp của LHT:
+ Đó là một người thầy thuốc giỏi, già dặn kinh nghiệm, có lương tâm và đức độ.
+ Một nhân cách cao đẹp, khinh thường lợi danh, yêu thích tự do.
3. Nghệ thuật viết kí sự và giá trị của đoạn trích
Là tác phẩm kí nghệ thuật đích thực đầu tiên của VHVN, có giá trị văn học rõ nét
– Phản ánh hiện thực xa hoa hưởng lạc lấn lướt quyền vua của nhà chúa – mầm mống dẫn tới sự thối nát của triều đình phong kiến Việt Nam.
– Bộc lộ cái tôi của LHT: một nhà nho, một nhà thơ, đồng thời là một danh y.
– Bút pháp kí sự đặc sắc của tác giả: quan sát tỉ mỉ, ghi chép trung thực, tả cảnh sinh động, kể chuyện lôi cuốn, không bỏ sót những chi tiết nhỏ, sự đan xen tác phẩm thơ ca làm cho kí sự của ông đậm chất trữ tình.
– Có những chi tiết đặc sắc tạo nên cái thần của cảnh, việc.
– Sự đan xen thơ ca làm tác phẩm đậm chất trữ tình.
III. Tổng kết
1. Về nghệ thuật :
– Đoạn trích đã thể hiện nét đặc sắc trong NT kí của LHT.
+ Kết hợp việc ghi chép chi tiết với việc mtả sinh động những điều “mắt thấy tai nghe”, bộc lộ thái độ đánh giá kín đáo.
+  Kết hợp giữa văn xuôi và thơ ca làm tăng tính chất trữ tình cho tác phẩm.
+ Kết hợp nhiều phương thức biểu đạt như tự sự, miêu tả, biểu cảm làm gia tăng khả năng phản ánh hiện thực khách quan của tác phẩm.
2. Về Nội dung :
Bằng tài quan sát tinh tế và ngòi bút ghi chép chi tiết chân thực,  tác giả đã vẽ lại bức tranh sinh động về cuộc sống xa hoa quyền quý của phủ chúa Trịnh. Qua đó người đọc thấy được tài năng, đức độ và cốt cách của một nhà nho, một danh y, một nhà văn trong con người LHT.
Hoạt động 3: HĐ Luyện tập tổng kết kiến thức ( 5 phút )
*Mục tiêu : Củng cố kiến thức đã học
*Hình thức tổ chức : HS hoạt động cá nhân trên lớp
-B1: chuyển giao nhiệm vụ
GV yêu cầu học sinh đọc ghi nhớ sgk
-B2:thực hiện nhiệm vụ
-B3:HS trình bày nội dung
-B4:GV nhận xét,rút ra nhận xét,yêu cầu học sinh học thuộc phần ghi nhớ SGK trang 9
                              Hoạt động 4:  Hoạt động vận dụng tìm tòi, mở rộng ( 4 phút )
*Mục tiêu : hình thành tác phong làm việc tại nhà,khả năng tìm và xử lí thông tin
*Hình thức tổ chức: HS làm việc tại nhà
Nhiệm vụ:
1/ Tìm đọc một số tác phẩm khác của Lê Hữu Trác
2/ Phân tích vẻ đẹp của nhân cách Lê Hữu Trác được thể hiện trong tác phẩm.
3/ Sưu tầm một số tranh ảnh về nhà văn.
 Rút kinh nghiệm bài học. ..